بیرجند نخستین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود. این شهر، همچنین اولین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران از لوله‌کشی آب شهری برخوردار شد. باغ اکبریه، یکی از بناهای تاریخی شهر در نشست سی و پنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی، به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
(برای آشنایی با شهرداری بیرجند کلیک کنید.)
مدرسه شوکتیه در این شهر، سومین مدرسه آموزش به سبک نوین بعد از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از فرودگاه های قلعه‌مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم، کنسولگری‌های انگلستان و روسیه در بیرجند مشغول فعالیت بودند.
نام
روایات متعددی درباره نام شهر بیرجند موجود است:
− نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت برجند، برجن، برکن و بیرگند هم تلفظ می شد.
− عده‌ای بر این باورند که بنیان‌گذار این شهر، بیژن؛ یکی از اسطوره های شاهنامه بوده که نام خود را بر این شهر گذاشته و به خاطر استفاده مکرر، به بیرجند تغییر یافته است.
− نام بیرجند، از دو واژه بیر و جند یا همان گند آمده است . بیر در کردی کرمانجی به معنای چاه و گند به معنای شهر است. (مانند گندی شاپور)
− این احتمال نیز وجود دارد که در زمان فتح ایران توسط اعراب، این مکان محل اردوگاه لشکریان بوده است و نام این مکان را از دو قسمت به نام بئر به معنی مقر و جند به معنی لشکریان گذاشتند که به دلیل گذشت زمان، بیرجند بر سر زبان‌ها افتاده است.
− رجب علی لباف خانیکی، بیرجند را مرکب از دو جزء «بیر» و «جند» می‌داند. «بیر» در پارسی باستان به معنی رعد و برق، صاعقه و طوفان و «جند» که معرّب «کند» است، به زبان سغدی، به معنی مکان و شهر است. در نهایت با توجه به نام دیگر شهرهای خراسان بزرگ قدیم (همچون تاشکند و سمرقند و همچنین نام روستاهایی در همین استان همچون نوقند، نوکند و شواکند) این وجه تسمیه صحیح تر به نظر می‌رسد. از سوی دیگر "بیر" در زبان ترکی به معنی یک یا تک بوده و "کند" (که به "جند" تغییر یافته) نیز به معنی شهر و روستا است و لذا نام این شهر به معنی شهر تک یا شهر اول می باشد.
پیشینه
براساس روایات در اواخر عصر ساسانی، بیرجند توسط زرتشتیان ساخته شده است. در کتب زیادی ازجمله کتاب شعر حکیم نزاری، به بیرجند اشاره شده، نام بیرجند با عناوین مختلفی ازجمله «گبرآباد» ذکر شده است.
یاقوت حموی در نوشته های خود به وجود بیرجند به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان اشاره کرده و حمدالله مستوفی هم بیرجند را از ولایت‌های قهستان به شمار آورده است.
بیرجند در قدیم، چند بار به علت زلزله ویران شده است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستان های بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته ای از کولی‌‌های چادرنشین در آن، نقل شده است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند، رو به اعتبار گذاشته است.
شواهد نشان دهنده این است که آبادانى و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده که تقریبا تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را در بر داشته است. یادمان هاى تاریخی بیشمار در این شهر، خانه هاى گلی و گنبدی شکل و کوچه هاى پیچ در پیچ، قراولخانه هاى بیدار و کاروانسراهاى پرجنب و جوش، حکایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه و یا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه این عوامل، شناخت گذشته شهر بیرجند با عناصری چون میدان هاى کوچک، آب انبارهاى قدیمی، مساجد و حمام هاى عمومی میسر میگردد. روی هم رفته، شهر بیرجند داراى 19 محله معتبر و مهم بوده است.
بعد از انقلاب ایجاد شهرک صنعتی در غرب بیرجند، تأسیس دانشگاه‌های علوم پزشکی، آزاد، پیام نور، صنعتی و...، ارتقا سازمان‌های اداری مانند اداره راه و ترابری بیرجند به اداره کل و تحت پوشش قرار دادن کلیه راه‌های شرق کشور، مهاجرت افغانها به سبب اشغال افغانستان توسط شوروی و مهاجرت روستاییان، سبب توسعه روزافزون بیرجند گردید، طوری‌که، این شهر به عنوان پنجمین شهر استان خراسان معرفی شد.
جغرافیا
بیرجند در ۳۲٫۸۷° شمالی و ۵۹٫۲۱° شرقی واقع بوده و از شمال به شهرستان قاین، از شرق به کشور افغانستان، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود شده است.
آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هوای آن، کم بوده و بیشترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ می‌دهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است.
فرهنگ
زبان، گویش، لهجه: گویش بیرجندی از گویش‌های فارسی نو است که نسبت به فارسی معیار (زبان رسمی و فارسی رایج در ایران) کمتر دچار تغییر شده‌است و از اینرو بسیاری از ویژگی‌های کهن زبان فارسی را نگه داشته‌است. دکتر محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد که چون بیرجند در نزدیکی کویر و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده‌است، در گذر تاریخ کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز دست نخورده باقی مانده‌است.
جمعیت
جمعیت شهر بیرجند طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ برابر با 203636 نفر بوده است.
جاذبه ها
ارگ بهارستان، باغ امیرآباد، بند دره، آبشار گیوک، بازار بیرجند، عمارت کلاه فرنگی، قلعه فورک، آبشار چهارده، مدرسه شوکتیه، باغ اکبریه و ...
رهآورد
سوغاتی‌های خوراکی بیرجند عبارت‌ند از: عناب، کشک و قره قوروت، زرشک.
سفالگری، جاجیم بافی، حوله بافی، سیاه چادر بافی، سفره بافی، گبه بافی، قلم‌زنی، گلیم بافی، نمدمالی و خراطی از صنایع دستی بیرجند است.
منبع
سایت شهرداری بیرجند
ویکی پدیا
