گنبد کاووس یا گنبد قابوس، مرکز شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان اس. این شهر به خاطر دارا بودن بلندترین برج آجری دنیا با همین نام که در قرن یازدهم میلادی بنا شده‌است، معروف است و در سدهٔ اخیر مرکز ترکمن‌صحرا محسوب شده است. (برای آشنایی با شهرداری گنبد کاووس کلیک کنید.)
نام
این شهر به خاطر دارا بودن بلندترین برج آجری دنیا با همین نام که در قرن یازدهم میلادی بنا شده‌است، معروف است. در محل فعلی شهر گنبد کاووس، در دوران کهن، شهری به نام هیرکان و سپس گرگان (جرجان) وجود داشت که به‌دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیاری در بازرگانی برخوردار بود. در دوران رضاشاه پهلوی در کنار خرابه‌های گرگان باستان، شهری جدید با قواعد مدرن شهرسازی بنا شد که گنبد کاووس نام گرفت.
پیشینه
در محل فعلی شهر گنبد کاووس، در دوران کهن، شهری به نام هیرکان و سپس گرگان «جرجان» قرار داشته که به دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیاری در بازرگانی برخوردار بوده‌است. در دوران رضاشاه پهلوی در کنار خرابه‌های گرگان باستان شهری جدید، با قواعد مدرن شهرسازی بنا شد که گنبد کاووس نام گرفت. در طول دوران‌های متمادی، هنگام حکمرانی سلسله آل زیار این شهر پایتخت ایران بوده‌است.
ازجمله علما و دانشمندانی که در اینجا بودند می‌توان به شاعر ترکمن مختومقلی فراغی و شیخ فخرالدین اسعد گرگانی (سراینده ویس ورامین) و ابوعلی سینا دانشمند و فیلسوف و پزشک ایرانی که مدت‌ها در آنجا ماند، اشاره کرد. همچنین دولت مردانی چون امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن سکندربن وشمگیر با کتاب معروف قابوس نامه که برای فرزندش گیلان شاه نگاشت و از بین علمای دینی عصر حاضر می‌توان به اولین برپاکنندهٔ نماز عیدین و نماز جمعه سید نظر آخوند یلمه از دانش آموختگان بخارای شریف و خیوه نام برد درگذشت وی در سال ۱۳۳۱ رخ داد. از آن دوران برج آجری قابوس که احتمالاً مدفن سلطان آل زیاری، قابوس بن وشمگیر است که قدیمی‌ترین برج مقبره سبک رازی بوده و ارتفاع آن به ۶۰ متر می‌رسد و بین سال‌های ۱۰۰۶ تا ۱۰۰۷ میلادی بنا شده‌است.
شهر گنبد قابوس بعدها پس از جرجان به وجود آمد و جزو ناحیه گرگان قدیم محسوب می‌شد، این شهر در گذشته مرکز «ترکمن صحرا» بود، بعد از دورانی به دلیل زلزله شهر گنبد قابوس که نمادی از تمدن ایرانی و جهانی بود با خاک یکسان شده و در اثر حملات مغول و سپس تیمور، رو به ویرانی نهاد و بعدها کم‌کم «قابوس فعلی» در نزدیکیِ «شهر قبلی» روبه ترقی و توسعه نهاد و بعدها بقایای آن (شهر قبلی) در قسمت شرقیِ شهر گنبد قابوس کشف شد.
شهر کنونی به سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، در دوران سلسله پهلوی به دستور رضاشاه بنیان نهاده شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر نام آن را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تغییر یافته‌است) نهادند. نقشه اصلی این شهر توسط کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی طراحی شد.
جغرافیا
این سرزمین باستانى که در منطقه‌ى جنوب شرقى دریاى مازندران قرار دارد. گنبد کاووس در دامنه ارتفاعات شمالی رشته کوه البرز قرار دارد و به‌خاطر جلگه‌اى بودن منطقه، آب‌وهوایى معتدل و مرطوب دارد؛ به‌طوری که میانگین دماى سردترین و گرم‌ترین ماه سال به‌ترتیب به هشت درجه و ٢٩ درجه سانتی‌گراد می‌رسد.با وجود اینکه گنبد کاووس شهری چهار فصل است، گردشگران اغلب بهار و پاییز را به عنوان بهترین زمان سفر به گنبد کاووس انتخاب می‌کنند.
زمانی که طبیعت و جنگل‌های این منطقه به شدت دلربایی می‌کنند. قرارگیری در مرکز ترکمن صحرا و هم‌جواری با رودخانه گرگان باعث شده است که این شهر همیشه آب‌وهوای بسیار مناسبی داشته باشد و به‌دلیل طبیعت زیبا و خاص این خطه سبز و آثار باستانى بسیار، گردشگران داخلى و خارجی بسیاری در تمامى فصل‌هاى سال، گنبد کاووس را به‌عنوان مقصد سفر خود انتخاب می‌کنند.
جمعیت
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۵۱٬۹۱۰ نفر (در ۴۴٬۷۳۱ خانوار) بوده است.
فرهنگ
اغلب ساکنان شهر گنبد ترکمن های ایرانی هستند. اندکی از جمعیت این شهرستان را بومیان، فارس زبانان و همچنین مهاجرانی از مناطق دیگر از جمله سیستان و بلوچستان، آذربایجان، شاهرود، سمنان و خراسان تشکیل می دهند. ۶۰٪ مردم سنی مذهب (ترکمن و بلوچ) و ۴۰ درصد شیعه (فارسی زبانان و ترک ها) هستند.
«جمعیت نژادی گنبد کاووس». با این وجود دیگر اقوام مانند طبری‌ها (مانند کتولی‌ها، استرآبادی‌ها و مازندرانی‌ها)، فارسی‌زبانان (مانند سمنانی‌ها، سیستانی‌ها و خراسانی‌ها)، آذربایجانی‌ها، بلوچها و قزاق‌ها نیز در این شهر زندگی می‌کنند.
جاذبه ها
گنبد کاووس دارای مناطق گردشگری و تاریخی بسیاری از جمله زندان گنبد، برج گنبد، امامزاده یحیی بن زید، دریاچه مصنوعی گنبد کاووس، موج‌های آبی ناتمام، پارک توریستی الغدیر، بازار بزرگ روس‌ها، مجتمع سوارکاری گنبد کاووس، شهر تاریخی جرجان، سد گلستان ۱ و ۲، و سه تالاب آلماگل، آجی‌گل و آلاگل در نزدیکی بازارچه و در جوار گمرک قرار دارد، مسافرین می‌توانند ضمن صید ماهی از تالاب‌ها (در صورت ممنوعه نبودن فصلی) و خرید از بازارچه از هتل و رستوران مستقر در آن محل نیز برای بیتوته و اسکان موقت استفاده نمایند.
ره آورد
با توجه به شرایط محیطی، محصولات کشاورزی خاص و آیین و رسوم فرهنگی اقوام بومی، گنبد کاووس سوغاتی‌های بسیار متنوع و خاصی دارد که می‌تواند یادگاری‌های جذابی برای گردشگران باشد و در عین حال به اقتصاد مردم محلی نیز کمک کند.
پشتی‌های ترکمنی، جاجیم، ابریشم، قالی ترکمنی، سوزن‌دوزی و زیورآلات بسیار خاص و زیبای زنان ترکمن، نمونه‌هایی از صنایع‌دستی این شهر هستند. از خوراکی‌های بسیار خوشمزه برای سوغاتی می‌توان به حلوای آماج، سرغربیلی، نان پادرازی، جزحلوا، خاویار و عسل اشاره کرد.
اقتصاد
گنبدکاووس دارای آب و هوای نه چندان مساعد و خاکی حاصل‌خیز به‌خصوص خاک‌های جلگه‌ای لس است. آب کشاورزی از رودها و چاه‌ها فراهم می‌شود و محصولات کشاورزی عبارتند از: گندم، جو، برنج، بنشن، و مرکبات. این شهرستان همچنین غلات تولیدی را به تهران و شهرهای بزرگ دیگر صادر می‌کند. گنبدکاووس دارای باغ‌های زیتون فراوان است.
