قم از کلان‌شهرهای ایران است که در ۱۴۰ کیلومتری جنوب تهران واقع شده است. این شهر در کنار رودخانه قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد.
(برای آشنایی با شهرداری قم کلیک کنید.)
نام
قم قرن ها پیش از ورود اسلام به آن، به صورت روستایی بزرگ در میان روستاهای فراوانِ اطراف، منطقه ای مسکونی بوده و روایت های تاریخی متعددی در چگونگی تاسیس آن نقل شده است. یکی از علمی ترین آن روایات، تبدیل کلمه «کومه» (به معنای خانه های کوچک کنار هم) به کم و سپس تبدیل آن به قم توسط اعراب مهاجر است. برخی نیز قم را برگرفته از کمیدان که نام بخشی از این منطقه بوده و به اختصار کُم نامیده شده و سپس اعراب مهاجر، آن را به قم تغییر داده اند توجیه کرده اند.
قم محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده و ممجان (memjan) نامیده می‌شده است. در کتاب تاریخ قم، تالیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» علت نام‌گذاری شهر چنین آمده‌است:
"شهر قم را، به این علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع می‌شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می‌روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند. با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد. پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، بازمی‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (kom) خوانده شد».
القاب قم: پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی، حرم اهل بیت، شهر علم، استراحتگاه مؤمنین، دارالموحدین و شهر کریمه اهل بیت و عُش آل محمد (آشیانه آل محمد)
پیشینه
قم روستایی بزرگ، در میان روستاهای فراوان اطراف بوده است. این روستاهای پراکنده، با هجوم اعراب مسلمان به ایران، در اختیار آنان قرار گرفت و مانند بسیاری از شهرهای ایران، شماری از اعراب در آنجا اسکان یافتند. طبعا این اقدام، پس از غلبه آنان بر مردم بومی بوده است که در این روستاها سکونت داشته اند.
عمده ترین تغییر در وضعیت شهر، پیش از آمدن اعراب و پس از آن، تبدیل بخش مرکزی آن به یک شهر، طی قرون دوم و سوم هجری بوده و از آن پس، نام این مرکز یعنی قم، در بسیاری از کتاب های جغرافیایی قرن چهارم هجری و پس از آن آمده است.
قم در دوره آل بویه: به دلیل گرایش آل بویه به تشیع، اندکی مورد توجه قرار می گیرد.
در دوره سلجوقیان: این شهر در کنار دیگر شهرهای منطقه جبال، ادیبان و دبیرانی را تربیت کرده که در این دولت به کار مشغول می شوند. مسجد جامع این شهر، یادگاری از دوره سلجوقی است. در تمام این دوره، شهر قم به عنوان شهری شیعی با شهر ری، کاشان، آوه و فراهان در تماس بوده و مذهب شیعه را در آن مناطق ترویج می کند. این شهر در جریان حمله مغول مورد حمله و قتل و غارت قرار گرفته است.
قم در قرن های هشتم و نهم هجری، گرچه شهر کوچکی بود، اما به دلیل وجود آرامگاه حضرت معصومه، کمابیش مورد توجه حاکمان و امیران بود. در قرن هشتم، خاندان های برجسته ای از جمله خاندان صفی در شهر وجود داشتند که در حکم امیران محلی بوده و با ایجاد ارتباط با دولت های بزرگ، قدرت خویش را در این شهر حفظ می‌کردند. البته، گاهی هم به سبب همین رقابت ها شهر قم گرفتار حمله و هجوم می شده است. در زمان دولت قراقویونلو و آق قویونلو در قرن نهم هجری، شهر قم، مورد توجه سران این سلسله قرار داشت. به عنوان مثال، اوزون حسن، در زمستان و گاه بهار، در این شهر اقامت می گزید و شهرت داشت که این شهر اقامتگاه زمستانی شاهان این سلسله بوده است. همچنین از سوی شاهان این سلسله، فرامینی درباره تولیت آستانه حضرت معصومه در دست است.
صفویان: شاه اسماعیل صفوی که آمدن و سکونت موقت را در ایالت جبال، به ویژه قم و اصفهان، از قراقویونلوها به ارث برده بود، به دلیل داشتن مذهب تشیع، به این شهر اعتنای بیشتری کرد. یادگار معماری شاه اسماعیل در شهر قم، ایوان شمالی آستانه حضرت معصومه است که به سال 925، در روزگار سلطنت شاه اسماعیل ساخته شده و کتیبه آن موجود است.
قاجاریان: شهر قم، رشد فیزیکی و فرهنگی خود را در دوره اخیر، مدیون توجه سلاطین قاجاری به ویژه فتحعلی شاه قاجار (سلطنت از 1212 تا 1250) فرزندان و برخی از وزیران وی و سلاطین بعدی است. این توجه در درجه نخست معطوف به تجدید بنای آستانه مبارکه حضرت معصومه علیه االسلام بود؛ به طوری که بنای فعلی آن به طور عمده، از دوره قاجاری است، چنان که کتیبه های موجود کاملا بر این امر گواه است. حتی مقبره بسیاری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتیق یا کهنه آستانه مقدسه است.
به لحاظ عمرانی، قم در دوره ناصری، تجربه جدیدی را پشت سرگذاشت. افزون بر ایجاد یک رشته قنات جدید، بناهای تازهای با همت برخی از اربابان محلی و امرای دولتی، ساخته شد.
دوره پهلوی: قم نیز بسان سایر شهرها، وارد عرصه تجدد شد. پیشرفت عمرانی در قم، در این دوره با آرامی ادامه یافت. نخستین خیابان های جدید شهر در سال 1307 ایجاد شد. پس از آن در سال 1316 راه آهن از مسیر قم گذشت. از سال 1344 ش به بعد راه های ارتباطی بین شهری از یک سو به تهران و از سوی دیگر به سمت اراک، اصفهان و کاشان، توسعه یافت. اهمیت شهر قم، به عنوان نقطه عبور از مسیرهای جنوبی به سمت تهران از اواخر دوره قاجار به این سو، بیشتر آشکار می شود.
بعد از انقلاب اسلامی: همزمان با مرکزیت یافتن قم در سالهای پس از انقلاب اسلامی، این شهر، مورد توجه بیشتر دولت قرار گرفت. با افزایش شمار مهاجرت به قم، بر محدوده جغرافیایی شهر افزوده شد و چندین شهرک در اطراف آن با نام های شهر قائم، یزدان شهر، شهرک امام خمینی، و صفا شهر افزوده شده و از هر سوی، دامنه محلات آن توسعه یافت. به علاوه، تعدادی مدرسه علمیه و مرکز فرهنگی و کتابخانه طی دو دهه اخیر در قم تاسیس شده، که به نوبه خود شهر را توسعه داده است.
جغرافیا
قم از شمال با تهران، از جنوب با شیراز و اصفهان، از شرق با آران و بیدگل کاشان، نطنز، یزد، گرمسار و سمنان و از غرب با تفرش، فراهان، همدان، ساوه، قزوین، اراک و سلفچگان همسایه است.
این شهر، آب و هوای گرم و نیمه خشک دارد. میانگین دما در این نوع آب و هوا ۱۴ تا ۱۹ درجه سلسیوس است. قم به‌طور میانگین ۹۳۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر. میانگین دمای جنوب شهر قم ۵ درجه سلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک تر است. تابستان‌های قم بسیار گرم و زمستان‌های قم بسیار سرد و خشک است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر کویری ماه‌های فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر است. میانگین بارش سالانه در این نوع آب و هوا ۱۲۵ تا ۲۱۵ ملیلی متر است. میانگین بارش سالیانه شهر قم نیز ۱۵۰ میلی‌متر است، که مهم‌ترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:
. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره در قم و دیگر استان‌های کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی
. دوری از دریاها و منابع رطوبت
. وجود رشته کوه‌های زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم
. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.
خشکسالی های پیاپی، عمده ویژگی آب و هوای شهر قم و استان قم در سالهای گذشته بوده است.
فرهنگ
قم به عنوان پایتخت فرهنگی ایران و جهان، پایتخت مذهبی ایران، پایتخت فرهنگی جهان شیعه و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران، قطب تولید معارف دینی در ایران، قطب تولید علوم اسلامی، یکی از قطب‌های تولید مسائل دینی در ایران و همچنین یکی از قطب‌های انتشار کتاب پس از ایران و بزرگ‌ترین قطب انتشار کتاب‌های دینی در خاورمیانه نیز شناخته می‌شود.
زبان، گویش، لهجه
زبان عموم مردم قم فارسی است که با لهجه قمی بیان می‌شود. به جز فارسی زبان‌های عربی توسط مهاجران عرب، پشتو توسط مهاجران افغان و ترکی آذربایجانی توسط مهاجران آذربایجانی، لری، مازندرانی، تالشی، گیلکی توسط مهاجران شمال کشور و اردو و هندی توسط مهاجران هندی در قم تکلم می‌شود.
قومیت
قم یکی از مهاجر پذیرترین شهرهای ایران است. تعداد زیادی از اتباع افغانستانی و پاکستانی و عرب در قم مهاجر هستند. بیشتر جمعیت قم مهاجرانی از شهری‌های دیگر ایران مثل زنجان، اراک و تبریز است. از همه قومیتها در شهر قم ساکن هستند.
جمعیت
براساس سرشماری سال 1395، جمعیت قم ۱٬۲۰۱٬۱۵۸ نفر بوده است. جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۱٬۰۷۴٬۰۳۶ نفر بوده‌است که ۵۴۵٬۷۰۴ نفر آن‌ها مرد و ۵۲۸٬۳۳۲ نفر آن‌ها زن بوده‌اند. این جمعیت در ۲۹۹٬۷۵۲ خانوار زندگی می‌کنند. ۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند. اقلیت‌های دینی کلیمیدر قم زندگی نمی‌کنند. تنها اقلیت‌های دینی ساکن قم زرتشتیان و مسیحیان (۵۹۴ نفر) و چند خانواده از اهل سنت نیز در این شهر ساکن هستند.
تراکم جمعیت در قم، ۷٬۲۵۷ نفر بر کیلومترمربع است که از این نظر بعد از تهران، رشت، و کرج، در رتبه چهارم ایران قرار دارد. علت این تراکم بالا، مهاجرت‌پذیری قم و کمی وسعت آن است. برای از بین بردن این تمرکز، ساخت شهرک‌ها و شهرهایی در اطراف قم همچون، سلفچگان، پردیسان، شهر فرودگاهی و شهرک بزرگ سلامت خاتم در دستور کار قرار گرفته است.
جاذبه ها
قم به دلیل استقرار حرم حضرت معصومه از مقاصد گردشگری مذهبی ایران است. از دیگر جاذبههای دیدنی قم عبارتند از:
−مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان
−مسجد امام حسن عسگری
−مسجد جمکران
−آرامگاه فتحعلی شاه قاجار
−آرامگاه محمدشاه قاجار
−آرامگاه شاه عباس صفوی
−آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی
−باغ گنبد سبز
−مقبره خواجه علی صفی
−خانه تاریخی یزدان پناه
−خانه سید روح‌الله خمینی
−خانه سید حسین بروجردی
−باغ پرندگان قم
−موزه مردم‌شناسی قم
−موزه آستانه مقدسه
−سد کبار
−غار کهک
رهآورد
قالی ابریشمی قم، انگشتر نقره دست ساز مردانه، سوهان، حلوا، انگشتر، انجیر، انار و کلم موسوم به قنبید به‌عنوان ره‌آوردهای شهر قم شناخته می‌شوند.
اقتصاد
مهم‌ترین عامل موثر بر وضع اقتصادی استان، صنعت گردشگری و به ویژه گردشگری مذهبی است و دلیل آن وجود حرم فاطمه معصومه و مسجد جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امام‌زاده ها و علویان در استان است که در تمام فصول سال، پذیرای زائران بسیاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها است که این امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده است.
قم به دلیل نزدیک بودن به پایتخت، قرار گرفتن در مسیر مواصلاتی شهرهای دیگر و برخورداری از توانمندی‌های قابل توجه در حوزه صنعت و معدن به‌عنوان یکی از کانون‌های تجارت و قطب‌های صنعتی ایران معرفی می‌شود. وجود شهرک‌های صنعتی متعدد همچون شکوهیه و محمودآباد و منطقه ویژه اقتصادی سلفچگان با برخورداری از زیرساخت‌های مناسب در دو دهه اخیر باعث حضور بیش از دو هزار واحد صنعتی در کل استان شده است. شرکت فولاد غرب آسیا و کارخانه لوازم‌خانگی پاکشوما در این شهر قرار دارند. قم از نظر معادنی همچون طلا، مس و منگنز که در خاورمیانه کم‌نظیر است، دارای قابلیت‌های فراوان می‌باشد.
منبع
ویکی پدیا
سایت شهرداری قم
پایگاه اطلاع رسانی حوزه
