شهرستان تربت حیدریه، یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی در شمال‌شرقی ایران می‌باشد و در فاصله 142 کیلومتری جنوب مشهد و در ارتفاع 1365متری از سطح دریا قرار دارد. بایگ، رباط سنگ و کدکن شهرهای دیگر آن هستند. (برای آشنایی با شهرداری تربت حیدریه کلیک کنید.)
نام
نام این شهر برگرفته از نام عارف نامی 'قطب الدین حیدر' است که تقریباً از قرن نهم هجری به بعد بر منطقه‌ای که پیش از آن ولایت زاوه خوانده می‌شد، نهاده شده است.
پیشینه
تربت حیدریه در قدیم با نام زاوه و همچنین ولایت رخ شهرت داشته است. پیشینه تاریخی تربت حیدریه به نام زاوه به دوران قبل از اسلام و دوره اشکانیان برمی گردد و به مناسبت مقبره قطب‌الدین حیدر از معاصرین عطار و از صوفیان قرن ششم هجری بوده به این نام خوانده شده است. قطب‌الدین حیدر، از مشاهیر عرفان اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم (درگذشتهٔ ۶۱۸ ه. ق)، سرسلسلهٔ طریقت حیدریه، از ترکستان به زاوه مهاجرت کرد و در همان‌جا درگذشت و مدفون شد و شهر به حرمت او به تدریج تربت قطب‌الدین حیدر و بعدها تربت حیدری نام گرفت، و سرانجام به تربت حیدریه معروف شد. مزار وی هم اینک یکی از جاذبه های گردشگری این شهر است.
بنای زاوه را به زوطهماسب نسبت می‌دهند. براساس شواهد و کشفیات باستان شناسی در اطراف شهرستان تربت (بویژه غار ماه‌پری، سنگ نگاره های کدکن و سفال های مکشوفه از چندین محوطه تاریخی) حکایت از وجود زیستگاه هایی در هزاره های چهارم و پنجم قبل از میلاد در این منطقه دارد. اولین گزارش‌ها از منطقه زاوه را در منابع تاریخ پس از اسلام می‌بینیم. در جریان فتح خراسان اشاره بر آن است که خلیفه سوم، عبدالله بن عامر را مأمور خراسان کرد. این عامر رخ، زاوه، خواف، اسفراین، و ارغیان در نیشابور را فتح کرد تا به تختگاه نیشابور رسید.
از دقت در گزارش‌های جوینی و عبدالله بن فضل‌الله، در می‌یابیم که زاوه نخستین شهری بوده‌است که درگیری پیش‌بینی نشده ای را بر دشمن تحمیل کرد و به قیمت سقوط خود افتخار آفرید. مردم زاوه نخستین قربانیان حمله سراسری مغول‌ها بودند مقارن همین ایام قطب الدین حیدر عارف مشهور قرن ششم که از مدت‌ها پیش در شهر زاوه اقامت گزیده بود درگذشت. تربت حیدریه پس از دوره صفوی به صورت شهر درآمد. در واقع شهر در حدود دویست سال پیش یعنی دوره حاکمیت اسحاق‌خان قرایی از خوانین و رجال سیاسی عصر قاجاریه رونق گرفت. اسحاق خان به مرمت و آبادانی شهر پرداخته و آن چنان تحولی در شهر به‌وجود آورد که این شهر تا مدت‌ها به تربت اسحاق‌خان معروف بوده‌است.
جغرافیا
شهرستان تربت حیدریه، دارای ۴ بخش است. از لحاظ ارتباط‌دهی در حال حاضر بیش از ۹۳٪ جمعیت شهرستان، از نعمت تلفن بهره‌مند هستند، مضافاً به اینکه ۱۰۰٪ روستاهای بالای ۵ نفر جمعیت شهرستان نیز دارای ارتباط بوده و در مجموع حدود ۹۹٫۸ درصد جمعیت شهرستان به نوعی دسترسی به ارتباط دارند.
این شهر از شمال با شهرستان‌های مشهد و نیشابور، از سمت غرب با شهرستان کوهسرخ، از سمت شرق با شهرستان زاوه و از سمت جنوب با شهرستان‌های مه ولات و رشتخوار همسایه می‌باشد. آب و هوای این شهر در نواحی کوهستانی شمال آن سرد و معتدل و در جنوب غرب نیمه بیابانی است.
جمعیت
این شهر در سال ۱۳۹۵، ۲۲۴٬۰۰۰ نفر جمعیت داشته است که به ترتیب پس از مشهد، نیشابور و سبزوار چهارمین شهرستان بزرگ استان خراسان رضوی است.
فرهنگ
مردم تربت حیدریه به زبان فارسی و با گویش خراسانی صحبت می‌کنند. لهجه مردم تربت حیدریه نزدیکی زیادی به لهجه دیگر شهرهای خراسان به خصوص لهجه مشهدی دارد. کتاب شعرهایی نیز با لهجه تربتی همچون سمندر خان سالار نوشتهٔ علی اکبر عباسی فهندری و همچنین فریاد تربتی اثر محمد قهرمان تألیف شده اند.
جاذبه ها
از جاذبه های مهم گردشگری این شهر می توان به مجموعه قطب الدین حیدر، کاروانسرای طبسی، موزه مردم شناسی، خانه امینی، حمام حاجی رئیس، مزار بوری آباد، بنای مقبره و مسجد شیخ حیدر کدکنی، موزه حیات وحش، باغ ملی، پارک کوهستانی، پیشکوه، منطقه گردشگری رودخانه حصار، آبشار رود معجن و قله ملکوه، اشاره کرد.
ره آورد
از صنایع دستی تربت حیدریه می‌توان به آهنگری، مسگری، نمدبافی، حصیربافی، مصنوعات چرمی و همچنین فرش بافی اشاره کرد. همچنین به دلیل پرورش کرم ابریشم، چله کشی ابریشم نیز رواج دارد.
مینیاتور و سیاه قلم، ترمه، گلیم، فرت بافی، زیورآلات، چرم دوزی، تراش سنگ، رودوزی سنتی، تابلو و تابلو فرش از دیگر محصولات تولیدی در تربت حیدریه است.
اقتصاد
قرارگیری در مرز شمال شرقی ایران که از محورهای مهم ارتباطی این استان با کشورهایی نظیر افغانستان است و ایفای نقش ترانزیتی در منطقه و ایران از جمله محورهای بسیار مهم اقتصادی، سیاسی و امنیتی این منطقه است و موجب گسترش فعالیت صنعتی و کشاورزی در این منطقه نیز شده است. وضعیت خاص این منطقه تاثیر مهمی در توسعه شهر می‌گذارد.
این شهر، بزرگ ترین تولیدکننده زعفران در جهان و بزرگ ترین تولید کننده پسته در سطح استان است. وجود معادن غنی نظیر معادن سیلیس، به عنوان غنی ترین منابع سیلیس جهان، این شهر را به یکی از قطب های معدنی استان خراسان رضوی تبدیل کرده است. تربت حیدریه در بخش صنعت دارای صنایع و کارخانجات بزرگ است. یکی از شهرهای تربت حیدریه، به نام بایگ، به مرکز ابریشم ایران مشهور است. همچنین معادن طلای زرمهر تربت حیدریه، در روستای زرمهر، تولید کننده اولین شمش‌های طلا در ایران به‌شمار می‌رود. جاذبه های طبیعی، تاریخی، فرهنگی و هنری متعدد این شهر را در زمره نقاط گردشگری ایران قرار داده است.
