یزد؛ شهر بادگیرها

یزد یکی از کلانشهرهای ایران و مرکز استان و شهرستان یزد می‌باشد که در مجاورت و نزدیک به مرکز ایران است. بافت تاریخی این شهر در سال ۱۳۹۶ ثبت جهانی شد. شهر یزد یکی از قطب های پزشکی ایران به‌شمار می‌آید. یزد در بین رشته‌های شیرکوه در دشتی گسترده به نام دشت یزد ـ اردکان قرار گرفته‌است. نخستین صندوق امانات جهان ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده‌ است.
(برای آشنایی با شهرداری یزد کلیک کنید.)

نام
واژه یزد، در لغت به معنای سپند و پاک بوده و وجه‌ تسمی این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است.
واژه‌هایی که در مدارک تاریخی مربوط به پیش از اسلام، ماد و پارت و نیز پیش از ورود آریایی‌ها تا دوران کنونی به یزد داده شده‌ است عبارتند از: ایز - ایزاطیخه – ایزدیس – ایساتیس – ایستخای–کت – کتروا - کته – کث – کثه – که – کهثه–گث – گبست–دارالسیاده – دارالشیعه – دارالمؤمنین - دارالعلم - دارالعباده–یزجی – یزد – یزدان شهر - یزدان گرد – یست – یسدی – یسن – یکس.
کلمه «یزش» به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه است.
یزد واژه ای باستانی است که ریشه در «یشت» یا «یزت» و« یسن» به معنای ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و... دارد. به اعتقاد تعدادی از تاریخ نویسان ، در دوره ساسانیان، به فرمان یزد گرد اول در این محل، شهری به نام «یزدان گرد» بنا شده است. نام یزد از همین عنوان گرفته شده وبه معنای مقدس، فرخنده و درخور آفرین است.
مورخان یونانی، شهر کهن و باستانی را «ایساتیس» خوانده اند که احتمالا بعد از ایجاد شهر کهن «کثه » پدید آمده است. پس از ظهور اسلام و گرایش مردم ایران به این آیین، به یزد لقب «دارالعباده» داده شد.

 پیشینه
یکی از اولین مناطقی که آریایی ها در آن حضور پیدا کردند این شهر می باشد. یکی از بزرگترین قوم هایی که بر این منطقه حکومت کردند قوم اتابکان بودند که نزدیک به ۱۴۰ سال در این منطقه حکمرانی می کردند.
بعد از آنها مغول ها و بعد از آن های حاکمان آل مظفر موفق شدند که در این منطقه حکمرانی کنند و در نهایت نیز تیموریان و صفویان حکمرانی بر این منطقه را به عهده گرفتند.

یزد نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است و بافت تاریخی این شهر با مساحت عرصه 743 و مساحت حریم 5000 هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

این بافت تاریخی شامل محلاتی نظیر فهادان، کوچه بیوک، خرمشاه، سرجمع، میرقطب، یعقوبی، شش بادگیری و … می شود که محله فهادان از قدیمی ترین محلات قدیمی شهر یزد محسوب می شود.

در این بافت خانه های دوره ایلخانی همچنان مسکونی و از این لحاظ منحصر به فرد است.

در این میان قدیمی‌ترین بنای ساخته شده از خشت در دنیا نیز در استان یزد قرار دارد و آن هم نارین قلعه یا کهندژ نام دارد که در شهر باستانی میبد بر فراز تپه ای بلند بنا شده است و بر تمام ‌‌شهر میبد و پیرامون آن دید دارد.

تاکنون کشوری ادعا نکرده است که بنایی قدیمی‌تر از کهندژ دارد. کهندژ، نام دژهای کهنی است که در آغاز پیدایش شهرها بنا شده اند. این دژها در دوره پیش از اسلام و بیشتر در دوران ماد، هخامنشی و اشکانی ساخته شده و بناهایی تک و پر تراکم بودند که آنها را بر فراز تپه‌های طبیعی یا مصنوعی می‌ساختند.

البته باید رد طولانی ترین قنات دنیا را نیز در این استان جویا شد. طولانی ترین قنات ایران به نام 'قنات زارچ' با طول یکصد کیلومتر در استان یزد قرار دارد. این قنات یکی از کهن ترین قناتهای ایران به شمار می‌آید که سابقه ای بیش از سه هزار سال دارد. طول کوره قنات زارچ بیش از 71 کیلومتر بوده و تعداد چاه های آن دو هزار و 115 حلقه شمارش شده است.

در دوره زندیه و قاجاریه حاکمان بسیار زیادی بر منطقه یزدگرد که امروزه با نام شهر یزدان را می شناسید حکمرانی کردند.
دوره پهلوی: اندیشه های تجدد گرایانه در دوره رضاشاه، سنت زدگی را ترویج، و جایگزینی انگاره ها و طرح های نوین شهرسازی را دنبال می کرد. بنابراین با تشکیل بلدیه شهر یزد در سال 1310ش، طرح های نوسازیِ شهری، که نماد آن خیابان های صلیب شکل بود، در نقاط مختلف شهر یزد اعمال شد که نمونه آن ساخت دو خیابان پهلوی و شاه و گذر این خیابان ها درست از وسطِ بافت تاریخی بود. شتاب زدگی در پیاده سازی طرح های شهرسازی بخش مهمی از آثار تاریخی را از میان برد، کالبد تاریخی را مورد اهانت قرار داد و باعث چیرگی عناصر جدید در برابر هویت اجتماعی شد.

معماری یزد
مشخص‌ترین وجهه یزد، معماری خاص کویری آن است. بادگیرها، مناره‌ها و گنبدها مشخص‌ترین جنبه ظاهری معماری شهر است. در این سبک معماری، از بادگیر برای گرفتن جریان باد و خنک کردن فضای ساختمان به کار می‌رفته‌ است.
بافت و ساخت معماری ویژه منطقه یزد از بارزترین نمونه‌های معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشک در جهان است. تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی- فرهنگی مردم منطقه، گذشته از زیبایی خاص این معماری، از ویژگی‌های آن است. در مرکز هر محله، معمولاً حمام، بازارچه، آب انبار، مسجد، حسینیه، لرد، کارگاه‌های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات) قرار دارد که بسیاری از این امکانات هنوز پابرجا هستند.

از ساخت و سازهای معاصر می‎توان به گذرگاه‌های جدید غیر هم سطح، همچون: میدان‌های امام حسین (ع، شهدای محراب، معلم، شهید باهنر و گذرگاه تازه تأسیس میدان مهدیه همچنین، ایجاد مجموعه تجاری جدید، مثل آریا و پردیس سینمایی تک در صفائیه یزد و مجتمع تجاری، تفریحی ستاره در میدان آزادی (باغ ملی) و مجتمع در حال ساخت بازار بزرگ شهر در منطقه صفائیه می‌توان اشاره کرد. مجتمع‌های مسکونی در مناطق مختلف از جمله صفائیه (مجتمع شقایق، هادی، فرهنگ و…) و شهرک رزمندگان احداث شده ‎اند.

جغرافیا
شهرستان یزد در دره‌ای خشک و پهناور بین کوه‌های شیرکوه و خرانق، در ۱۵ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۴۰ درجه و ۵۴ دقیقه درازای خاوری و ۴۶ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۱۵ درجه و ۳۲ دقیقه پهنای شمالی واقع شده‌ است. این شهرستان از سوی شمال به شهرستان‌های میبد و اردکان از خاور به شهرستان‌های اردکان و بافق، از باختر به استان اصفهان و از جنوب به شهرستان تفت، ابرکوه و مهریز محدود می‌شود.

 فرهنگ
شهر یزد به دلیل معماری تاریخی ارزشمند و بافت سنتی دست نخورده‌اش در ۱۸ تیرماه سال ۱۳۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این شهر تاریخی به عنوان اولین شهر ایران و بیست و دومین اثر تاریخی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
بافت تاریخی این شهر در سال ۱۳۹۶ ثبت جهانی شد.
یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر ونیز ایتالیاست.
نخستین صندوق امانات جهان ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده‌ است.

زبان
مردم یزد به زبان فارسی رایج با لهجه یزدی سخن می‌گویند. در استان یزد برخی ویژگی‌های گویشی میان شهرستان‌های مختلف محسوس است. معتقدان به آیین زرتشتی در میان خود به زبان بهدینی (گَورونی یا دری زرتشتی) سخن می‌گویند.

دین
بیشتر مردم یزد مسلمان و شیعه دوازده‌ امامی هستند. همچنین گروه بزرگی از زرتشتیان ایران در یزد ساکن هستند. اقلیت کوچکی از یهودیان نیز ساکن این شهر می‌باشند.
با وجود این که بیشتر مردم یزد مسلمان هستند، اما اقلیت‌های دینیِ دیگری که در بالا اشاره شد
،نیز در آن شهر ساکن‌اند. در اطراف شهر یزد و همچنین داخل آن، زیارتگاه‌های مختلفی برای زرتشتیان به چشم می‌خورد که در هر ماه یا فصل، مراسم‌های ویژه پیروان این دین در آن‌ها برگزار می‌شود. از آن جمله می‌توان به جشن سده اشاره کرد که یکی از مراسم معروف و عمومی زرتشتیان است و هر ساله در روز دهم بهمن‌ ماه، هم‌زمان با مناطق دیگر ایران، در یزد برگزار می‌شود. تا قبل از انقلاب ۲۲ بهمن ۵۷ جمعیت یهودیان یزد ۶۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شد که ایشان دارای چند کنیسه و قصابی مخصوص و شهرک‌ها و محله‌های یهودی‌نشین بودند. شغل اکثر مردان یهودی تجارت و هم چنین پیشه زنان یهودی دستفروشی بود. چنان‌که اولین بانک استان یزد و جنوب شرق کشور در زمان قاجار به دست یک تاجر یهودی ساخته شده و اکنون در محله لب خندق (میدان خان) قرار دارد. یهودیان یزد تقریبا همگی بعد از انقلاب به کشور اسرائیل مهاجرت کردند. هم چنین اقلیت کوچکی از ارامنه هم در شهر یزد حضور دارند.

جغرافیا
شهرستان یزد در دره‌ ای خشک و پهناور بین کوه‌های شیرکوه و خرانق، در ۱۵ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۴۰ درجه و ۵۴ دقیقه درازای خاوری و ۴۶ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۱۵ درجه و ۳۲ دقیقه پهنای شمالی واقع شده‌ است. این شهرستان از سوی شمال به شهرستان‌های میبد و اشکذر از خاور به شهرستان‌های اردکان و بافق، از باختر به استان اصفهان و از جنوب به شهرستان تفت، ابرکوه و مهریز محدود می‌شود. میانگین بلندی شهرستان یزد از سطح دریا ۱۲۰۰ متر است.

قرار گرفتن در بخش مرکزی فلات ایران در برگیرنده نامناسب‌ترین عوامل طبیعی چیره بر فلات مرکزی ایران نیز است. بارش اندک همراه با تبخیر شدید، دور بودن از دریا، نزدیکی با کویر خشک و پهناور نمک، رطوبت نسبی کم همراه با گرمای بسیار، از عواملی هستند، که یزد را به گونه یکی از خشک‌ترین مناطق ایران درآورده است. گذشته از آن، در این منطقه نوسان شدید درجه حرارت نیز وجود دارد.

جمعیت
براساس سرشماری سال 1395 جمعیت یزد ۵۲۹،۶۷۳ نفر بوده است.

جاذبه‎ ها
بناها و مکان‌های تاریخی:
 باغ دولت‌آباد چهارمنار، مجموعه باغ خان
بازارهای تاریخی

بازار خان، بازارچه پنجه علی، بازار قیصریه، بازار علاقبندی، بازار کاشی‌گری، بازار چیت سازی، بازار مسجد ملااسماعیل، بازار افشار، بازار حاجی قنبر، بازار محمد علی خان، بازار جعفرخان، بازار صدری (شاهزاده فاضل)، بازار دروازه مهریز، بازار مسگری، بازار نخود بریزی، باغ مشیرالممالک

میدان‌ها ولـردهای تاریخی:
میدان امیرچخماق یزد
میدان امیرچخماق
میدان خان
میدان بعثت
میدان قلعه
میدان امیرچقماق
میدان وقت و ساعت

مساجد تاریخی و معروف:
محراب مسجد بزرگ چهار منار
مسجد جامع یزد
مسجد امیرچقماق
مسجد سرریگ
مسجد ملا اسماعیل
مسجد شاه طهماسب
.....

ره‏آورد
شیرینی: قطاب، پشمک، باقلوا، کیک یزدی، لوزهای پنجگانه، حاجی بادام، سوهان، نان برنجی...
پارچه: شعربافی، ترمه یا انگشت بافت، زری‌دوزی، مخمل، دارایی‌بافی (ایکات)، شمد، چادرشب، روتختی، دستمال یزدی...
روانداز و زمین پوش: قالی، قالیچه، گلیم، سجاده، زیلو، پتو، سفره، بقچه، روفرشی، لنگ، حصیر...
سفال، سرامیک، کاشی، انار، ارده، حلوا ارده، گیوه، سریشم، زیورآلات طلا و زنجیر چینابی...

 اقتصاد
در یزد صنایع بزرگی همچون نساجی فرش، نساجی پارچه‌های طرح دار و ساده، فولاد و معادن آهن، معادن زغال‌سنگ و معادن سنگ، کارخانجات کاشی، کارخانه‌های کابل و فیبر نوری و صنایع غذایی جای گرفته‌ است. از نظر رتبه‌ بندی کشوری نیز پنجمین استان صنعتی کشور شناخته می‌شود. صنعت زرگری یا طلا سازی در یزد از مهم‌ترین و مشهورترین صنایع یزد در سطح کشور است. یزد با داشتن بیش ازسه هزار واحد صنعتی، در فهرست شهرهای دارای آلودگی بالای کشور قرار دارد.
کارخانه‎های مهم یزد عبارتند از: کارخانه یزدباف، کابل‌های شهید قندی، فولاد آلیاژی ایران، گروه پیشگامان کویر، گروه ستاره کویر، نیروگاه سیکل ترکیبی شیرکوه

منبع
سایت شهرداری یزد
سایت گردشگری میزبون