زَنجانْ یا زَنگان، مرکز استان زنجان و شهرستان زنجان است که در شمال غربی ایران واقع شده است و میزبان یکی از آثار ثبت شده در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو است. از جمله شرایطی که فلسفه وجودی شهر زنجان را در منطقه تبیین و توجیه می‌نماید، وجود راه ارتباطی فلات مرکزی ایران به منطقه آذربایجان شرقی، حاکم بودن شرایط مناسب اوضاع توپوگرافی، وجود اراضی مسطح با شیب ۲٪ در منطقه کوهستانی و بالاخره لزوم مرکز مبادلاتی تولیدات کشاورزی و ارائه خدمات متقابل به روستاهای حوزه نفوذ به ویژه ایالات پنجگانه مستقر در منطقه بوده است و نشان می دهد که این پدیده در شکل‌گیری شهر و محله بندی آن عامل تعیین‌کننده می‌باشد.
(برای آشنایی با شهرداری زنجان کلیک کنید.)
نام
نام زنجان، عربی‌شده واژه زنگان است. مردم منطقه هنوز هم تلفظ زنگان را به کار می‌برند. حمدالله مستوفی، تاریخ نگار نامدار، بنیاد شهر زنجان را از اردشیر بابکان، سردودمان ساسانیان دانسته و نام نخستین این شهر را شهین ذکر کرده است. ماخذ و منبع مستوفی در مورد کلمه شهین که به زنگان اطلاق می‌شده، مبهم است و تاکنون هیچ منبع موثق دیگری در این ارتباط، اظهار نظر نکرده است. در لغتنامه دهخدا هم در سرواژه شهین چنین نوشته: «شهین نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد و گویند این شهر را اردشیر بابکان بنا کرده‌است.». شهری بود بزرگ در میان ری و آذربایگان و وجه تسمیه آن، مخفف زندگان یعنی اهل کتاب زند است و زندیگان زنگان شده و دال آن، حذف شده است.
اسم دیگر شهرستان زنجان (خمسه) است. اطلاق این کلمه به منطقه در منابع و متون جغرافیایی از اواخر دوران قاجار ظاهر شده و در مورد وجه تسمیه آن دو نظر می‌تواند مطرح باشد. نظر نخستین ناظر بر استقرار طوایفی از ایلات پنجگانه در این منطقه است و محتملا وجود منطقه ای به نام (خمسه) در استان فارس که بر مبنای استقرار پنج ایل نامگذاری شده، به سود این نظریه است.
پیشینه
در معدن نمک چهرآباد زنجان، شش مومیایی پیدا شد که متعلق به دوران هخامنشیان و ساسانیان هستند و این امر نشان از قدمت این سرزمین دارد. بر اساس نوشته های حمد الله مستوفی (مورخ، جغرافیدان، شاعر و نویسنده ایرانی قرن هشتم هجری قمری) این شهر را اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانیان، پایه گذاری کرد. از آنجا که زنجان در مسیر تجاری ری به آذربایجان قرار داشت، از موقعیت استراتژی ویژه ای بهره مند شد و همین امر سبب رونق آن در سال های دور بود. در اواخر دوران سلطنت محمدشاه قاجار، پیروان فرقه بابیت که در مناظره های علمی مغلوب مسلمانان شده بودند، دست به شورش زدند و عده زیادی از مردم زنجان را به قتل رساندند. شورش بابیان ادامه داشت تا آنکه امیرکبیر (نخست وزیر وقت) موفق به سرکوب آنان شد و مجددا آرامش را به زنجان بازگرداند. در حال حاضر استان زنجان دارای معادن بسیاری از مواد معدنی فلزی و غیرفلزی است و به عنوان یکی از ثروتمندترین استان های کشور شناخته می شود. معادن این منطقه، سهم قابل توجه ای از صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده اند.
استان زنجان به همراه استان های گیلان، قزوین و مرکزی در گذشته جزئی از استان یکم بوده است که یکی از ۱۰ استان ایران بود که در ۱۹ دی ۱۳۱۶ خورشیدی، با اصلاح قانون تقسیمات کشوری به عنوان استان یکم تعیین گردید که در سال ۱۳۳۹ نام این استان یکم به گیلان تغییر یافت که در سال 1352 نیز استان زنجان به همراه منطقه قزوین از استان گیلان جدا شد. استان زنجان به عنوان استان نوزدهم شکل گرفت و در نهایت در سال 1373 قسمتی از استان قزوین کنونی و در سال 1375 منطقه تاکستان از استان زنجان جدا شد.
جغرافیا
این شهر در شمال غربی ایران در 48 درجه و 50 دقیقه طول و 36 درجه و 67 دقیقه عرض جغرافیایی قرار دارد. وسعت استان برابر ۲۲۱۶۴ کیلومتر مربع و۱/۴۳ درصد کل کشور را شامل می‌شود. بلندترین نقطه استان در ارتفاعات تخت سلیمان (بیش از ۳۰۰۰ متر) و کمترین در قزل اوزن در گیلوان (بیش از ۳۰۰ متر) می‌باشد. تنوع آب و هوایی این منطقه موجب ایجاد گونه های متفاوتی از زندگی جانوری شده است. وجود گونه های متفاوتی از حیوانات وحشی و پرندگان مهاجر و جانوران آبزی، گردشگران بسیاری را در مواقعی که شکار مجاز است، به این منطقه جذب می‌کند. از ۲۵ سال پیش، ناحیه بزرگی به نام انگوران از طرف سازمان محیط زیست، منطقه حفاظت شده، اعلام شد. به دلیل شرایط کوهستانی این ناحیه و تأثیرات جریانات جوی مرطوب شمال غربی و غربی، آب و هوای استان را می‌توان تبیین نمود. آب و هوای کوهستانی با زمستانی بسیار سرد و برفی و تابستانی دلپذیر و فصول بهار و تابستان، بهترین زمان برای گذراندن اوقات فراغت در این استان هستند. میزان بارندگی در بهار و زمستان نسبت به سایر فصول در این استان، بیشتر است. پوشش گیاهی استان در مناطق مختلف متغیر بوده، ولی در مجموع از جنگل‌ها و چراگاه هایی با چشم‌انداز زیبا، تشکیل شده است.
فرهنگ
مردم استان زنجان به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند. زبان تاتی از بخشی از شمال طارم علیا و دامنه کوه البرز به جای مانده است. در حدود ۸ روستا (چرزه، باکلور، جمال آباد، قسمتی از آبادی هزارود، بندرگاه، سیاورود، نوکیان، قوهیجان) به زبان تاتی صحبت می‌کنند.
حمدالله مستوفی در کتاب نزهة القلوب که در حدود سال ۷۴۰ ق نوشته شده، مردم زنجان را سنی مذهب و پهلوی زبان معرفی می‌کند. اما در دوران صفویه با حمایت صفویان از مذهب شیعه به تدریج مذهب تشیع رواج یافته‌است. امروزه زبان مردم زنجان، ترکی آذربایجانی، با لهجه زنجانی است و از لحاظ فرهنگی و زبانی به مانند سایر شهرهای آذربایجانی نشین ایران، به شمار می‌روند. فارسی نیز در برخی خانواده ها رایج است. هم اینک استفاده از لغات فارسی در مکالمات روزمره مردم منطقه، مرسوم شده است. مردم استان زنجان در اداره ها، مدارس و مکان‌های عمومی به زبان فارسی صحبت می‌کنند و در مکالمه های روزمره و محلی به زبان ترکی آذربایجانی لهجه زنجانی صحبت می‌کنند.
جمعیت
استان زنجان دارای ۸ شهرستان، ۱۸ بخش و ۱۲۱۰ آبادی است که از این تعداد، ۹۷۸ آبادی دارای سکنه و بقیه خالی از سکنه می‌باشند. براساس آمار منتشر شده دارای ۴۳۰،۸۷۱ نفر جمعیت در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، بیستمین شهر کشور از لحاظ جمعیت محسوب می‌شود.
جاذبه ها
این شهر جاذبه های تاریخی و طبیعی بسیاری دارد، همین امر سبب شده است که هر ساله گردشگران زیادی برای بازدید از این جاذبه ها به زنجان سفر کنند. گنبد سلطانیه، بازار زنجان، دودکش جن، معبد داش کسن (اژدها)، آبشار شارشار، بنای رختشویخانه، مجموعه تفریحی ائل داغلی، غار کتله خور، امامزاده زیدالکبیر، مردان نمکی، کاروانسرای سنگی و امامزاده سید ابراهیم از جمله جاذبه های بی نظیر این استان هستند.
ره آورد
مرسوم ترین سوغاتی زنجان چاقو و چاروق (نوعی کفش زنانه ایران باستان) و فرش زنجان (با طرحی معروف به ریز ماهی) و ملیله‌کاری است. صنایع دستی زنجان عبارتند از:
چاروق دوزی
ملیله کاری شامل سینی، سرویس بشقاب کاسه و وسایل مصرفی، وسایل زینتی و تابلوهای بی بدیل زینتی
مسگری (ساخت ظروف مسی و تابلوهای زینتی)
چاقو‌سازی شامل کارد آشپز خانه و میوه خوری و همچنین قندشکن، قلم تراش
گلیم بافی
فرش بافی
تذهیب، تراش سنگ‌های قیمتی، رنگرزی، منبت کاری، نگارگری، مصنوعات چرمی، معرق چوب و قلم زنی.
به طور کلی، در استان زنجان رشته‌های مختلف دیگر صنایع دستی رواج دارد که از آن جمله گلیم بافی در ابهر، قیدار و زنجان و روستاهای آن. گیوه دوزی ابریشمی و نخی در انگوران و زنجان، رنگرزی در ابهر، زنجان، قیدار، سفالگری در روستای قلثوق، جاجیم بافی نواری در شهرستان‌های طارم و ماه نشان، انگوران، کیسه بافی حمامی نواری در انگوران، ماه نشان، قیدار را می‌توان نام برد. ضمن آنکه باید گفت قالی بافی از جمله هنرها و حرفه هایی است که در اکثر شهرها و روستاهای استان زنجان، رونق و رواج دارد.
گردن بند و دست بندهای دست ساز هم به عنوان سوغاتی کم‌یابی از این استان شناخته می‌شود.
از غذاهای سنتی این شهر می‌توان به جغور بغور و آش ترش وکله جوش (کاله جوش) اشاره کرد.
اقتصاد
از جمله موارد مهم و تاثیرگذار در اقتصاد زنجان، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
سرب و روی
شیر پاستوریزه
تولیدات شیمیایی
نساجی
نخ تایر
فرآورده های غذایی
ترانسفورماتور (ایران ترانسفو)
سوئیچ‌های برق فشار قوی (پارس سویچ)
صنایع شیمیایی (گروه صنعتی گلرنگ)
برق و الکترونیک
سیگار و دخانیات
نیروگاه سلطانیه زنجان
آهن و فولاد (مجتمع آندیا فولاد زنجان/ سرمایه گذاری از چین)
