امروزه، وظایف شهرداری ها در جهان، تغییرات بسیاری داشته است و شهرداری ها به عنوان نهادهای مدنی، عمومی و محلی، دائما وظایف بیشتری را بر عهده می‌گیرند. این روند و رشد فزاینده در اکثر کشورها، فارغ از شیوه حکومتی آنها، قابل پیگیری است. البته، شهرداری در کشور ایران، یک نهاد عمومی و غیر دولتی است. در خصوص بررسی وظایف شهرداری ها در حوزه خدمات شهری باید اذعان کرد که طبق ماده ۵۵ قانون شهرداری، وظایفی متعدد و گسترده است .
شهرداری مطابق وظایف گسترده ای که بر عهده دارد، با اغلب سازمان های دولتی در ارتباط است که بخشی از این رابطه ناشی از اشتراک وظایف یا نزدیکی وظایف است، چرا که برخی از وظایفی که قبلا بر عهده شهرداری بوده، در حال حاضر توسط سازمان های دولتی اداره می شود.
در کشورهایی مانند آمریکا، آلمان، فرانسه و ژاپن، تامین آب، برق و حتی گاز در کشور آلمان از جمله وظایف شهرداری ها به شمار می رود، در حالی که این وظایف در ایران به وزارت نیرو و شرکت ملی گاز محول شده است.
در این مقاله، ابتدا به نقش شهرداری ها در مدیریت شهری و سپس به وظایف شهرداری ها در کشورهای توسعه یافته مانند ( آلمان و فرانسه ) و در حال توسعه مانند ( ترکیه و مالزی ) می پردازیم.
مقایسه نقش شهرداری ها در مدیریت شهری ایران با سایر کشورها
این روزها، مدیریت شهری مسئولیت کنترل و نظارت فعالیت ها، تصمیم گیری ها، سازماندهی و برنامه ریزی در جهت رسیدن به اهداف مورد نظر در محدوده های شهری را بر عهده دارد. شهرداری در کشورهای توسعه یافته با مدیریت شهری مترادف است، این در حالی است که در ایران شهرداری جزیی از مدیریت شهری بوده و هسته اصلی آن محسوب نمی شود.
در مقایسه وظایف شهرداری های ایران با برخی کشورهای جهان می توان گفت که وظایف شهرداری ها در چند دهه اخیر و در سطح کشورهای توسعه یافته، رشدی فزاینده داشته است. از دلایل آن می توان به سطح توسعه یافتگی کشورها و استفاده از ظرفیت و مشارکت نهادهای محلی و بخش خصوصی اشاره کرد. از سویی دیگر، دولت ها در کشورهای درحال توسعه به ویژه ایران، شهرداری ها را به انجام وظایف محدودتری سوق می دهند، چرا که در ایران شهرداری ها در محدوده قانونی خود از اختیارات کامل برخوردار نبوده و با دیگر سازمان های شهری در انجام وظایف خود با ناهماهنگی هایی روبه رو می شوند.
همچنین شهرداری ها در زمینه بهره گیری از مشارکت شهروندان و ایجاد درآمد نیز با معضلات جدی روبه رو هستند. با این وجود، وظایف شهرداری ها در کشورهای توسعه یافته، روز به روز در زمینه های مختلف کالبدی، فرهنگی، اجتماعی و غیره افزایش یافته و با اتکا به منابع درآمدی دولتی و بازوهای مشارکتی محلی و بخش خصوصی به انجام آن می پردازند. درحالیکه شهرداری های ایران دارای وظایف و اختیارات محدود بوده و از لحاظ وابستگی به درآمدهای مالی به دولت، از سایر کشورها متفاوت تر است. در نتیجه مدیریت شهری در ایران، فاقد یکپارچگی سازمانی لازم می باشد که عملکرد نامناسب فضاهای شهری و عدم رضایت شهروندان را به همراه داشته است.
در اکثر کشورها، شهردار، بالاترین مقام رسمی در حکومت محلی شهرها یا کلانشهر هاست. در اکثر نظام های سیاسی، شهردار نقش بالاترین مقام اجرایی و یا تشریفاتی را در انواع شهرداری ها، ایفا می کند. در سطح جهانی، تنوع گسترده ای در قوانین و رسوم محلی در رابطه با سطح اختیارات و مسئولیت های شهرداران و همین طور چگونگی انتخاب یا انتصاب آنها وجود دارد.
وظایف شهرداری های چند شهر معروف جهان
اتریش- وین
ارائه خدمات شهری، نگهداری آثار باستانی، برنامه‌ریزی ترافیک، حفاظت از محیط زیست، ایجاد مدرسه های ابتدایی، اداره امور مربوطه به مسائل راهنمایی و رانندگی و انتظامی
سوئد- استکهلم
تصمیم گیری در مسائل شهری، وضع مالیات های محلی، ارائه خدمات درمانی و پزشکی، مراقبت از عقب ماندگان ذهنی، دایر نمودن مراکز بهداشت کودکان، توسعه صنعت و تجارت، آموزش بیکاران، خدمات پستی، تاسیس واحدهای تصفیه آب و فاضلاب، تأمین آب، برق، گاز رسیدگی به امور مدرسه‌ها شامل تمامی مرحله های آموزش پائین‌تر از دانشگاه و …
هلند- آمستردام
تأمین تأسیسات و تسهیلات زیربنایی آب و برق- ارائه خدمات شهری- حفاظت از محیط زیست- امور حمل و نقل (اتوبوس و مترو) امور ثبتی (صدور شناسنامه) تهیه آمار جمعیتی- امور بهداشت - بیمارستانها و بیمه) – خدمات اجتماعی و رفاهی – امور فرهنگی و تفریحات (نمایشگاه ها و موزه ها) صدور گواهینامه رانندگی، امور انتظامی و نظام وظیفه، امور اقتصادی و کار و اشتغال، امور مهاجرین و خارجی ها، آموزش و پرورش، خانه‌سازی و مسکن
بریتانیا – لندن
برنامه ریزی توسعه اقتصادی، برنامه‌ریزی استراتژیک شهری، خدمات شهری، خدمات حمل و نقل، برگزاری برنامه‌های فرهنگی، ایجاد گالری ها و اماکن تفریحی، خانه‌سازی عمومی، حفاظت آثار تاریخی، ایجاد اشتغال، حفاظت از محیط زیست، کنترل آلودگی هوا و اداره اورژانس
ژاپن – توکیو
اداره امور فرهنگی. رسیدگی به امور بهداشتی، مدیریت بیمارستان های شهر، حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از آلودگی، برنامه ریزی شهری، تأمین مسکن شهروندان، حمل و نقل انبوه مسافر با اتوبوس و مترو، تأمین آب آشامیدنی و سیستم فاضلاب، اداره پلیس، آموزش و پرورش عمومی دبستان ها، دبیرستانها، کودکستان ها، نظارت و کنترل ساختمانی
جمهوری دومینیکن
در این کشور شهردار توسط رأی مستقیم شهروندان برای یک دوره چهار ساله انتخاب می شود. وظایف روزانه شهردار محدود به حوزه کاری و شامل ساماندهی جمع آوری پسماند، نگهداری و بهسازی فضاهای عمومی (پارک ها، مناطق توسعه نیافته شهری، خیابان ها، کنترل ترافیک، فاضلاب و اکثر وسایل عمومی) می باشد.
در عمل اکثر این وظایف حول پروژه های شهری مانند ساخت و مرمت پل ها، خیابان ها، معابر پیاده، روگذر ها و … تمرکز یافته و توسط اداره امور عام المنفعه تحت نظارت مستقیم دولت مرکزی انجام می شود. انعقاد قراردادهای مدیریت و جمع آوری زباله، نظارت بر کاربرد فضاهای عمومی و حل و فصل مشاجرات پیرامون کاربرد زمین به مدیریت سازمان ملی اموال و املاک نیز تحت نظارت شهرداری انجام می شود. تأسیسات آب و برق و حمل و نقل عمومی زیر نظر شهردار نبوده و توسط ادارات دولتی صورت می گیرد.
کوالالامپور (مالزی)
مفهومی که برنحوه انجام وظایف دولت محلی در مالزی حاکم است، عبارت از مسأله دستوری بودن وظایف در مقابل اختیاری بودن آنهاست. وظایف دستوری، تمامی وظایف اساسی نظیر جمع آوری زباله، روشنایی خیابان ها و فعالیت های مربوط به بهداشت عمومی را شامل می گردد. این خدمات حتماً باید ارائه شود و اولویت با تأمین بهداشت عمومی است. از سوی دیگر وظایف اختیاری همان طور که از نامش پیداست، انتخابی بوده و شامل کلیه وظایف مربوط به توسعه شهری نظیر فراهم وسایل گذران اوقات فراغت، مسکن و آماده نمودن طرح های مختلف می باشد. به طور کلی وظایف دستوری از نظر ماهیت عمده وظایف جاری به حساب می آیند، حال آن که وظایف اختیاری، وظایف توسعه ای می باشند.
در کوالالامپور به طور مشخص اهم وظایفی که برعهده شهرداری است، به شرح زیر می باشد:
• نظافت و بهداشت شهری
• ایجاد، توسعه و نگهداری خیابان ها
• مدیریت ترافیک
• امور مربوط به فاضلاب
• برنامه ریزی و کنترل توسعه
• زیباسازی شهری
• امور پارک ها و تفریحات
• مدیریت مسکن شهری و ساخت مساکن اجتماعی
• کنترل تجارت و امور اقتصادی شامل حفظ و توسعه فعالیت های اقتصادی بین المللی و تدارک فرصتهای اشتغال از طریق مشارکت بخش خصوصی در توسعه ملی
• برنامه ریزی و توسعه شهرکهای جدید
• بهبود و بالا بردن سطح توسعه نواحی محروم و روستاهای اطراف شهر
• مدیریت هماهنگی و کنترل بلایای طبیعی (آتش سوزی، سیل و ….)
پاریس (فرانسه)
در پاریس، شهردار مسئولیت اجرای تصمیم های شورای محلی، تهیه و تنظیم دستور جلسه و ریاست بر جلسه های شورا، کنترل و نظارت بر انجام خدمات عمومی، نمایندگی شهرداری در مسائل قانونی در ارتباط با حکومت مرکزی، نظارت و سرپرستی امور پرسنلی شهرداری ها، تفویض و واگذار نمودن بودجه سالیانه برای تصویب شورا را دارد.
علاوه بر انجام وظایف شهرداری، همچنین شهردار نماینده دولت مرکزی ( فرماندار منطقه پاریس بزرگ و عضو هیأت دولت) است. شهرداری پاریس وظایف گسترده ای به عهده دارد که در ادامه ذکر می شود. شهرداری پاریس در عین وابستگی نسبت به دولت از اختیارات و وظایف گسترده ای برخوردار است .
مهم ترین وظایف شهرداری پاریس به شرح زیر است:
• ارائه خدمات شهری و زیر بنایی تأمین آب، تصفیه وانتقال و فاضلاب ، جمع آوری زباله، ایجاد و اداره گورستان، ارائه خدمات آتشنشانی، ایجاد، توسعه نگهداری و تحقیقات در زمینه فضای سبز.
• برنامه ریزی شهری
• تهیه طرح های توسعه شهری، نظارت بر امور معماری و شهرسازی، صدور پروانه ساختمانی، نظارت و کنترل ساختمانی و غیره
• مدیریت ترافیک شهری، زیر زمینی و رو زمینی
• حفاظت محیط زیست: حفاظت آب، هوا .سروصدا ، بازیافت مواد زاید
• رسیدگی به امور فرهنگی، جوانان و ورزش
• ترویج فعالیت های ورزشی، برنامه ریزی برای اوقات فراغت و سرگرمی های جوانان، اداره کتاب خانه ها،اداره فرهنگ سراها، اداره و موزه ها، اداره سینماها و تئاترها، رسیدگی به امور بناهای تاریخی، اداره انجمن توسعه و حفظ و نگهداری میراث فرهنگی، رسیدگی به امور مربوط به تبادل های فرهنگی، رسیدگی به امور موسیقی، تأسیس خانه شعر
• رسیدگی به امور رفاهی و خدمات اجتماعی
• رسیدگی به بهداشت مدرسه ها، تأسیس انجمن حمایت از مادران و نوزادان، حمایت از کار افتادگان، انجام مطالعات در زمینه مسائل بهداشتی و رفاهی، گرد آوری اطلاعات اجتماعی ساکنان پاریس.
• امور اقتصادی
• رسیدگی به امور بازارهای محلی، اداره بورس کاریابی، تأسیس دفتر توسعه اقتصادی، کاریابی
• انجام کلیه امور عمرانی شهر از جمله ساخت راهها، پلها و ساختمانهای مورد نیاز شهر.
در پاریس، تقریباً تمامی وظایف که تصور انجام آنها در یک شهر می رود، بر عهده شهرداری قراردارد. اهمیت شهرداری پاریس، وقتی بیشتر احساس می شود که ارتقای شهردار قبلی پاریس به مقام ریاست جمهوری را به خاطر آوریم.
استانبول (ترکیه)
شهرداری ها منطقه ها، مسئول انجام تمامی وظایف و خدمات سنتی شهرداری های ترکیه هستند که مشخصاً به شهرداری مرکزی واگذاری نشده است. در نتیجه یکسری وظایف به صورت مشترک به وسیله شهرداری کلان شهر و شهرداری منطقه ها انجام می گیرد. مهم ترین وظایف شهرداری ها در کشور ترکیه عبارت است از:
• برنامه ریزی کلان شهری
• تأسیسات زیر بنایی
• برنامه ریزی و ساخت مسکن
• حمل و نقل شهری
• خدمات پاکیزگی شهر
• خدمات انتظام و امنیت شهری (پیش گیر از بلایای طبیعی، پلیس شهرداری، مدیریت بحران)
توسعه اقتصادی (توسط اقتصاد محلی، نظارت برقیمت ها، ایجاد بازار… )
خدمات رفاهی و بهداشتی
خدمات فرهنگی، آموزشی
صرفاً نظر از شهرداری استانبول، براساس قانون شهرداری های ترکیه، شهرداری ها، براساس وظایف و وضعیت درآمد به چهار گروه تقسیم می شوند. بدین ترتیب، انجام بعضی وظایف که متضمن هزینه زیادی می باشند، تنها برای آن دسته از شهرداری ها که درآمد زیاد دارند، اجباری شده و برای بقیه به صورت داوطالبانه درآمده است. طبق این قانون، یک شهرداری پیش از انجام وظایف اجباری، نمی تواند بودجه ای برای وظایف دیگر تخصیص دهد.
هند
• تنظیم لایحه بودجه سالانه ی شهر
• تسهیل خدمت رسانی به شهروندان
• اجرای اقدامات رفاهی در جهت کاهش سطح فقر و بی عدالتی
• تقویت گردشگری و سایر حوزه های اشتغال زا
• ترغیب عمومی به استفاده از پارک ها و سایر تسهیلات تفریحی برای توسعه مشارکت اجتماعی
• حمایت از هنر، فرهنگ و زیبایی شهر و در واقع ایفای نقش مدیریت و تبیین فعالیت های شهر
• برنامه ریزی شهری و منطقه ای
• تنظیم مقررات کاربری اراضی و ساخت و ساز
• برنامه ریزی برای توسعه اقتصادی-اجتماعی
• ساخت جاده و پل
• تأمین آب برای مصارف خانگی، صنعتی و تجاری
• سلامت عمومی، بهسازی دفع پساب، نگهداری منابع طبیعی و مدیریت پسماند
• آتش نشانی و خدمات ایمنی
• احداث جنگل و حفاظت از محیط زیست
• برنامه های بهداشتی پیشگیرانه
• ساخت تسهیلات شهری از جمله پارک ها، باغ ها و شهربازی ها
• امور آرامستان ها و تدفین
• ساماندهی احشام و سایر حیوانات
• ارائه آمار از جمله ثبت احوال
• تأمین روشنایی معابر و خیابان ها
• ساخت پارکینگ، ایستگاه های اتوبوس و سایر تسهیلات عمومی
• ساماندهی کشتارگاه ها
• بهسازی و نوسازی بافت فرسوده
• تضمین رفاه اقشار آسیب پذیر از جمله معلولین
• پیشبرد جنبه های آموزشی، فرهنگی و زیباسازی شهر
• آموزش و ارتقای نیروی انسانی
کانادا
• تأمین آب برای مصارف خانگی و تجاری شامل تصفیه و انتقال آب
• پارک ها و خدمات رفاهی-تفریحی : فضای سبز شامل شهربازی ها و پارک های کوچک و بزرگ مانند پارک های جنگلی، امکانات رفاهی شامل تأسیسات ورزشی، ورزشگاه ها، استخر های شنا و ….
• خدمات ایمنی و آتش نشانی
• پلیس و خدمات انتظامی بوی‍ژه در شهرهای بزرگ از خدمات شهرداری است
• مدیریت پسماند: از انتقال زباله ها به بیرون از شهر گرفته تا برنامه های بازیافت
• حمل و نقل: در شهرهای کوچک محدود به اتوبوس رانی و در شهر های بزرگتر شامل اتوبوس، تاکسی، مترو و غیره
• نگهداری و تعمیر: شامل تعمیر جاده ها، برفروبی در زمستان، مدیریت آبهای سطحی، تمیز نمودن فضاهای شهری و …
