شهر قزوین؛ مرکز استان قزوین، در ارتفاع ۱۲۷۸ متری از سطح دریا واقع شده است. تاریخچه و ریشه شهر قزوین به دوران ساسانیان باز می‌گردد.
قزوین به علت دارا بودن ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار باغستان کهن در اطراف شهر و وجود بوستان ۱٬۴۰۰ هکتاری باراجین در سال ۱۳۹۲ از سوی معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور به عنوان شهر پاک ایران انتخاب شد.
این شهر علاوه بر سوابق تاریخی و کشاورزی یکی از قطب های بزرگ صنعتی ایران محسوب می شود که با داشتن 1700 واحد کوچک و بزرگ صنعتی و دو شهر صنعتی البرز «اولین شهر صنعتی ایران تأسیس 1346» و «لیا» مقام والایی در صنعت کشور دارد.
(برای آشنایی با شهرداری قزوین کلیک کنید.)
نام
قزوین در نوشته‌های باستانی یونان با نام «راژیا» و در نوشته‌های اروپایی با نام «آرساس» یا «آرساسیا» شناخته شده است. اشکانیان قزوین را به نام مؤسس آن «اردپا» می‌خواندند و ساسانیان نام این شهر را «کشوین» (سرزمینی که نباید از آن غافل شد) گذاشته بودند. در برخی متون هم نام این شهر «قسوین» (شهری که مردمی باصلابت و استوار دارد) ذکر شده است.
مورخان و باستانشناسان معاصر معتقدند قزوین عربیشده «کاسپین» است. قوم کاسپی‌ها که در سواحل دریای کاسپین زندگی میکردند، به مرور کوچ کرده و شهر قزوین را بنا کردند. به همین دلیل در متون کهن عثمانی و عربی نام دریای خزر «بحرالقزوین» ذکر شده است.
عدهای از مورخان ایرانی و عربی معتقدند که واژه «قزوین» از جمله «این کش وین» گرفته شده‌است. وقتی فرمانده سپاه کسرا در نبرد، در صف لشکریان خود گوشهای خالی دید، با عبارت «این کش وین» (یعنی به آن کنج بنگر) زیردست خود را مأمور رفع آن جای خالی کرد و در نتیجه سپاهیان او پیروز شدند. سپس در آن محل شهری بنا کردند و آن را «کشوین» نامیدند و در دوره اسلامی، عرب ها، این واژه را معرب کرده و آن را «قزوین» نامیدند.
به فرمان حاکم وقت، برای جلوگیری از تاخت و تاز کوه نشینان دیلمی، دژی در ورودی کوهستان شمالی قزوین و دژ بزرگ دیگری برای استقرار سپاهیان در محل کنونی قزوین بنا شد. دژ اول را «دژ بالا» و دومی را «دژ پایین» نامیدند که با گذشت زمان، نام «دژ پایین» دچار دگرگونی شده و به «دژپین»، «گژوین» و سپس «کشوین» تبدیل شده است. در دوران شاپور ذوالاکتاف قلعهای در جای همان دژ بنا شد که کشوین نامیده شد. این نام در دوره اسلامی معرب شده و به قزوین تغییر یافته است.
روایت دیگری میگوید که قزوین در اصل «کزوین» و مرکب از «کزو» به معنای پسته و «ین» به معنای شهر -شهر پسته- بوده و بعدها معرب شده و به قزوین تبدیل شده است.
لقب‌هایی به قزوین نسبت داده شده است که عبارتند از:
− لقب باب الجنه یا مینودر به معنی دروازه بهشت که به دلیل حدیثی، منتسب به پیامبر اسلام به شهر قزوین داده شده‌است. "قزوین باب من الابواب الجنه" یعنی: قزوین دری از درب‌های بهشت است.
− لقب دیگر قزوین، باغشهر است. این لقب را ناصرالدین شاه در سفری که به پاریس داشت به علت باغات بسیار که گرداگرد شهر را گرفته بود، به قزوین داد.
− در زمان صفوی به دلیل پایتختی قزوین لقب دارالسلطنه به این شهر داده شد. این لقب تا عصر قاجاریه هم ادامه داشت و در اکثر فرمان‌های پادشاهان قاجار این عنوان دیده می‌شود.
− همچنین در قرنهای اول اسلام قزوین به نام مدینه مبارک معروف بوده‌است.
پیشینه
قبل از اسلام: بر اساس اسناد و مدارک موجود قدمت و سابقه تاریخی منطقه قزوین به دوران حکومت مادها، در قرن نهم پیش از میلاد، می رسد. در آن زمان، ناحیه کوهستانی جنوب و جنوب غربی قزوین جزئی از قلمرو مادها به شمار می رفت که همواره مورد تاخت و تاز اقوام و قبایل مختلف، از جمله اقوام آشور و کاسی‌ها، قرار داشت.
در منطقه قزوین صدها تپه باستانی شناسایی شده است و شواهد به دست آمده از تپه سگزآباد موید یکجانشینی ۹۰۰۰ ساله منطقه است.
بررسی آثار به دست آمده از جنوب دشت قزوین در بخش بوئین زهرا، نشان می دهد که در این منطقه در هزاره های چهارم و پنجم پیش از میلاد، زیستگاه جماعت های انسانی بوده است.
بعد از اسلام: بعد از حمله اعراب به ایران و آغاز دوره فتوحات اسلامی، براء بن عازب از سرداران معروف عرب در سال 24 هجری قمری، قزوین را محاصره کرد. قزوین در دوره اسلامی نیز به پایگاه و مبداء عملیات بعدی لشگریان عرب تبدیل شد. در سال 192 ھ.ق هارون الرشید به قزوین آمد و نسبت به توسعه شهر و ساخت بنای مسجد جامع در آن دور آن اقدام نمود.
از اواخر قرن پنجم هجری تا زمان حمله هلاکو به قلعههای اسماعیلیان، سرزمین قزوین تحت تاثیر حوادث مربوط به نهضت اسماعیلیان از جمله حسن صباح و جانشینان او قرار داشت و شاهد نبردها و جنگهای طولانی میان سپاه حکومت مرکزی و اسماعیلیان بود.
در عصر صفوی: شاه طهماسب صفوی به سال ۹۵۳ ه.ق به علت نزدیکی تبریز به مرزهای عثمانی و آسیب پذیر بودن این شهر و نیز دور بودن از خراسان و هجوم مداوم ازبکان به ایران پایتخت را به قزوین انتقال داد که این پایتخت تا سال ۱۰۰۶ ه.ق (به مدت نیم قرن) ادامه داشت.
در دوره قاجار: قزوین به علت قرار داشتن در مسیر جاده تهران به اروپا و روسیه، اهمیت قابل ملاحظه ای یافت. در اواخر دوره قاجار "رضاخان میرپنج" با نماینده انگلستان در گراند هتل قزوین ملاقات کرد که طی آن نطفه کودتای سوم اسفند برای براندازی حکومت قاجاریه بسته شد.
جغرافیا
قزوین از سمت شمال به لاهیجان، از شمال شرق به رازمیان، از شرق به بیدستان و محمدیه، از جنوب شرق به الوند، از جنوب به شهر صنعتی لیا، از جنوب غرب به اقبالیه، از غرب به محمودآباد نمونه و از شمال غرب به منجیل راه پیدا می‌کند.
آب و هوای قزوین در تابستان خنک و در زمستان سرد است. میزان بارش سالیانه قزوین حدود ۳۱۸ میلی‌متر و دمای متوسط هوا ۱۴ درجه سانتی‌گراد است.
فرهنگ
پایتخت خوشنویسی ایران: قزوین از قدیم مهد پرورش بزرگان خوشنویسی کشور بوده است. استادانی همچون میرعماد حسنی (استاد بزرگ خط نستعلیق)، میرزا محمدحسین عماد الکتاب قزوینی، میرزا محمد علی خیارجی قزوینی (اولین خوشنویسی که بسم الله را به صورت مرغ طغرا ترسیم کرد)، عبدالمجید طالقانی و ملک محمد قزوینی. از دیگر خوشنویسان به نام قزوین می‌توان به گوهرشاد حسنی سیفی، میرابراهیم قزوینی، میرمحمد امین حسنی سیفی قزوینی و یحیی قزوینی نیز اشاره کرد.
به همین دلیل شهر قزوین از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شوای عالی فرهنگ به عنوان «پایتخت خوشنویسی ایران» لقب گرفته است. به غیر از موزه دائمی خوشنویسی قزوین که کاخ چهلستون قزوین برقرار است، هر ساله رویدادهای بزرگ خوشنویسی مانند: برگزاری دوسالانه خوشنویسی ایران (با حضور استادانی از سراسر جهان)، برگزاری جشنواره خوشنویسی آیات قرآنی، جشنواره خوشنویسی غدیر و… در این شهر برگزار می‌شود.
پایتخت شعر طنز و ادبیات فکاهی ایران: قزوین زادگاه شاعران طنزپرداز بزرگی همچون عبیدزاکانی، علامه دهخدا، سید اشرف الدین قزوینی و … بوده است.
روز قزوین: 9 شهریور ماه سالروز انتخاب قزوین به عنوان پایتخت از سوی شاه طهماسب صفوی است. با تصویب شورای شهر قزوین، این روز از تقویم با عنوان روز قزوین انتخاب شده‌است؛ و همایش قزوین با حضور سفیرانی که در زمان صفوی در این شهر حضور داشتند، برگزار می‌شود.
قومیت
تات‌ها، گیلک‌ها و آذری‌ها، کردها و لرها از اقوام ساکن در شهر قزوین هستند.
فرهنگ، گویش، لهجه
قزوین شهری فارسی زبان است. زبان مادری اکثر اهالی اصیل شهر قزوین، فارسی همراه با لهجه خاص قزوینی است. زبان‌های تاتی، گیلکی و آذری نیز در قزوین صحبت می‌شود.
جمعیت
جمعیت قزوین بر اساس سرشماری سال 95، تعداد ۴۰۲٬۷۴۸ نفر بوده است.
جاذبه ها
مجموعه دولتخانه صفوی (باغ فرهنگی قزوین) از ساختمان عالی‌قاپو در شمال خیابان سپه آغاز شده و در انتها به محوطه عمارت چهلستون اتصال می‌یابد و در طول مسیر خود با گذشتن از چندین حیاط و محوطه باز، امکان بازدید از آثار و بقایای بجا مانده از دوره‌های مختلف (صفوی، افشاریه، زندیه و قاجاریه) همانند سردر عالی‌قاپو، باغ حیاط عالی‌قاپو، عمارت شهربانی، شترخان، گراند هتل قزوین، سینما گراندهتل، پیغمبریه، کاخ چهلستون قزوین و موزه قزوین را فراهم می‌کند. هم اکنون این مجموعه در حال بازسازی براساس شواهد تاریخی و باغستان‌های سنتی قزوین است.
عمارت‌ها: کاخ چهلستون، عمارت شهرداری، عمارت باغ سپهدار، موزه کشاورزی کنونی، عمارت سردار مفخم یا خانه فرهنگ امیرکبیر، عمارت شهربانی و میمون‌قلعه که از کاخ‌های سلطنتی آل بویه است را می‌توان از شاخص‌ترین کاخ‌ها و عمارات موجود در قزوین دانست.
خانه‌های تاریخی:
− خانه بهروزی
− خانه عارف قزوینی
− خانه یزدی‌ها
− خانه جلیل آرازی
− خانه دائی
− خانه دربندی
− خانه رئوفی
− خانه زنجانچی
− خانه ساروخانی
− خانه قائمی
− خانه موینی
− خانه محصص
− خانه سعدالسلطان
− خانه تاریخی زعیم
− خانه و حسینیه امینی‌ها
− خانه سید حسین بهشتی
− خانه سید محمود بهشتی
گرمابه ها: حمام رضوی، حمام قجر، حمام دودر، حمام سیدیان، حمام میرزا کریم، حمام حاجی محمد رحیم صفا، حمام بلور، حمام راه ری، حمام داروغه، حمام آخوند قزوین، حمام پیر حصار، حمام بایندر کوچه، حمام قوشه، حمام سعدیه، حمام حاج بیگلر و …
آب انبارها: قزوین را باید به یک اعتبار، شهر آب انبارها بدانیم. آب انبار حکیم، آب انبار زنانه بازار، آب انبار سردار کوچک، آب انبار سردار بزرگ، آب انبار حاج کاظم ،آب انبار مسجد جامع (خیابان)، آب انبار ملاوردی خان، آب انبار آقا، آب انبار حکیم، آب انبار شیشه‌گر، آب انبار پنجه علی، آب انبار حاج کریم، آب انبار حاجی بابا، آب انبار زرگره کوچه و ...
بازارها و کاروان سراها: کاروان‌سرای سعدالسلطنه. مهم‌ترین و با ارزش‌ترین بخش‌های این کاروانسرا عبارتند از: سرای نگارالسلطنه، سرای سعدیه، چهارسوق بزرگ و کوچک، حیاط قهرمانی، راسته وزیر، سرای بهشتی و شتر خان.
جاذبه های طبیعی:
− قله مردمی
− ایوان سنگی نیاق
− منطقه باراجین
− آبشار ورچر
− آبگرم یله گنبد
− قله شجاع الدین
− قله سلطان ویس
− باغستان‌های سنتی قزوین
− کهنه باغستان
مساجد: مسجد جامع قزوین، مسجد النبی، مسجد حیدریه، مسجد پنجه علی، سنجیده مسجد، مسجد سوخته چنار (که آرامگاه داود بن سلیمان غازی از یاران علی بن موسی الرضا را در خود جای داده‌است)، مسجد آقامیرعبدالصمد، مسجد آقا معصوم، مسجد شهید (که محراب شبستان زیرین آن محل ضربت خوردن شهید ثالث است)، مسجد خواجه شهدا، مسجد سبز، مسجد محمدیه، مسجدلله (لعل)، مسجد راه چمن، مسجد احمدیه، مسجد مقبره
رهآورد
پسته، باقلوا و انواع شیرینی سنتی متنوع از جمله باقلوای لوزی، باقلوای پیچ یا گل رز، شیرینی پادرازی، نان نخودی قزوین (شیرینی نخودی)، نان چرخی، نان برنجی (شیرنی برنجی)، نان بادامی قزوین (شیرینی بادامی)، شیرینی اتابکی (شیرینی ولیعهدی)، نان قندی (شیرینی قندی)، نان نازک (نازک پسته‌ای) از مهم ترین سوغاتی های این شهر است.
اقتصاد
سابقه فعالیت اولین واحدهای صنعتی در قزوین به عصر صفوی باز می‌گردد. در دوره معاصر نیز با ساخته شدن اولین شهر صنعتی کشور (البرز) در سال ۱۳۴۶، قزوین جایگاه ویژه ای در بخش صنعتی کشور پیدا کرد. در حال حاضر استان قزوین با دارا بودن ۸ شهرک صنعتی به نام‌های البرز، لیا، کاسپین، آبیک، حیدریه، آراسنج، خرمدشت، حکیمیه و دو شهرک در حال احداث به نام‌های قزوین۲ و شال و نیز ۳ ناحیه صنعتی به نام‌های نیکوییه، الموت و بویین زهرا ضمن فعالیت بیش از ۸۰۰ شرکت صنعتی از قطب‌های اقتصادی کشور محسوب می‌شود. استان قزوین از نظر توسعه یافتگی صنعتی رتبه دوم را در سطح کشور دارد. همچنین براساس داده‌های مرکز آمار از نظر تعداد واحدهای صنعتی فعال در جایگاه چهارم کشور قرار گرفته‌است.
از جمله شاخص‌ترین واحدهای صنعتی در سطح قزوین می‌توان به تولی پرس، مهرام، سپهر الکتریک، کاچیران، لوازم خانگی پارس، شیشه لیا، آبگینه، آپاداناسرام، سرامیک البرز، کاشی پارس، واحدهای صنعتی هفت الماس، فولاد البرز، فولاد قزوین، فولاد تاکستان و شیشه قزوین اشاره کرد.
