محمدحسن گنجی
پدر جغرافیای نوین و هواشناسی ایران
سال تولد: ۱۲۹۱
محل تولد: بیرجند
تحصیلات: دکترای جغرافیا از دانشگاه کلارک
محمدحسن گنجی در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی در مدرسه شوکتیه بیرجند، وارد دارالمعلمین عالی تهران شد و در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا به دریافت درجه کارشناسی، نائل گردید. سپس، به عنوان دانشجوی برگزیده، به اروپا اعزام شد و در دانشگاه ویکتوریا، منچستر انگلستان به تحصیل ادامه داد و در سال ۱۳۱۷، لیسانس تخصصی خود را در جغرافیا اخذ کرد. وی پایان نامه خود را درباره آب و هوای ایران، تألیف نمود.
دکتر گنجی، استاد سرشناس جغرافیا در دانشگاه تهران بود. از او به عنوان بنیانگذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی در ایران، نام برده می‌شود. دکتر گنجی همچنین عهده دار مقام معاونت اول سازمان جهانی هواشناسی و همینطور شورای اجرایی آن و مسئول راه اندازی و اولین رئیس دانشگاه بیرجند بین سال‌های 1356 تا 1357 بوده اند.
پدر جغرافیای نوین، بار دیگر در سال ۱۳۳۱، با استفاده از بورس تحصیلی عازم ایالات متحده آمریکا شد و دکتری خود را در رشتهٔ جغرافیا از دانشگاه کلارک دریافت کرد و پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و با درجهٔ استادی در سال ۱۳۵۸ بازنشسته گردید. با این حال، وی هیچ‌گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ همکاری خود را با مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی آغاز نمود. از سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مشاور رئیس دانشکدهٔ علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت.
دکتر گنجی همچنین عهده‌دار مقام معاونت اول سازمان جهانی هواشناسی و همینطور شورای اجرایی آن و مسئول راه اندازی و اولین رئیس دانشگاه بیرجند بین سال‌های 1356 تا 1357 بود. وی از سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۵۴ در خدمت دانشگاه تهران به تدریس اشتغال داشته و نخستین کسی بود که جغرافیای نوین را وارد برنامه‌های دانشگاهی کرده است. وی مراحل دانشگاهی را از دبیری تا معاونت دانشگاه طی کرده و در سال ۱۳۵۴ با اخذ درجه استادی ممتاز، بازنشسته شده است.
دکتر گنجی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۷ مدیریت اداره کل هواشناسی را عهده‌دار بود و در واقع بنیانگذار سازمان هواشناسی ایران بوده است. در همین سال‌ها، او ۴ سال ریاست منطقه آسیا را در سازمان هواشناسی عهده دار بود و از همان سال تا پایان عمر، رابطه خود را با آن سازمان حفظ کرد. وی چندین کتاب - از جمله اطلس اقلیمیِ ایران - و بیشتر از صد مقاله به زبان‌های فارسی و انگلیسی منتشر ساخته و به همین مناسبت، برنده جایزه ۲۰۰۱ سازمان هواشناسی جهانی شده است. او همچنین، مؤسس و اولین رئیس دانشگاه بیرجند بود.
وی علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران، پیش از انقلاب ایران، ریاست ادارهٔ کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقهٔ آسیا را نیز بر عهده داشته و عضو کمیتهٔ اجرایی سازمان هواشناسی جهان بود.
فعالیت‌های آموزشی
دکتر گنجی پس از اخذ درجه لیسانس از انگلستان (در سال ۱۳۱۷)، به ایران بازگشت و به مدت ۱۴ سال با سمت دبیری در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت.
همچنین پس از اخذ مدرک دکتری در سال ۱۳۳۴ از آمریکا، به ایران بازگشت و پس از طی ۵ سال دورهٔ دانشیاری، در سال ۱۳۳۹ به‌عنوان استادی پاره‌وقت (با رتبهٔ ۱۰) دانشگاه تهران ارتقا یافت و متصدی کرسی جغرافیای انسانی شد. در مهرماه ۱۳۴۷ خدمت تمام‌وقت دانشگاه را پذیرفت و از سال ۱۳۴۸ در سمت استاد و مدیر گروه آموزشی جغرافیا در دانشگاه انجام وظیفه کرد.
جوایز و افتخارات
محمد حسن گنجی در سال ۱۳۵۴، به‌عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران انتخاب شد. وی در بیست و نهمین کنگره اتحادیه بین‌المللی جغرافیایی در کره جنوبی در سال ۲۰۰۰ میلادی، به عنوان یکی از ۱۵ جغرافیدان برجسته جهان شناخته شد، همچنین سازمان هواشناسی جهانی WMO، جایزه علمی سال ۲۰۰۱ خود را به او اعطا کرد. وی نشان درجه سه در خدمات دولتی را نیز دریافت کرده‌است. گنجی، از اوایل انقلاب تا پایان عمر، بالغ بر ۶۳ لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمی، چهره های ماندگار، انجمن‌های علمی جغرافیایی و دانشگاه‌ها دریافت کرده است.
سمت ها و فعالیت های اجرایی
گنجی، در کنار فعالیت خود در دانشگاه تهران، از مهرماه ۱۳۳۵ تا مهرماه ۱۳۴۷، ریاست اداره کل هواشناسی ایران را نیز بر عهده داشت. وی در این مدت، نماینده ثابت دولت ایران در سازمان جهانی هواشناسی بود. او به مدت ۵ سال ریاست هواشناسی منطقه آسیا و عضویت کمیته اجرایی سازمان یادشده را نیز بر عهده داشت.
او از اردیبهشت ماه ۱۳۴۲ تا مهرماه ۱۳۴۷، معاونت پارلمانی وزارت راه و در زمان ریاست دانشگاهیِ رضا، از سال ۱۳۴۷، به مدت یک سال سمت معاونت اداری و مالی دانشگاه تهران را عهده دار شد. پس از آن، عهده دار سمت مشاور دانشگاه شد و سپس از خردادماه ۱۳۵۳، عهده دار ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی شد و تا پایان خدمت ۳۷ساله دانشگاهی خود در این سمت باقی بود.
وی در بهمن ماه ۱۳۵۴ به افتخار بازنشستگی نائل آمد و از مهرماه ۱۳۵۴ تا پایان سال ۱۳۵۷، ریاست مؤسسه آموزش عالی امیر شوکت الملک علم بیرجند را بر عهده داشت و از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ ؛ مشاور رئیس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح بود . بعد از آن، از سال ۱۳۷۳ نیز با سمت مشاور دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، در طراحی و اجرای برنامه‌ها مشارکت داشتهاست.
همچنین از سال ۱۳۶۵، عضویت بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی (سمت) را عهده دار شد و با بیشتر دانشگاه‌های تهران، به ویژه دانشگاه تربیت مدرس، همکاری داشته و در دوره های دکتری جغرافیا تدریس کرده است. وی همچنین عضویت کمیته رهبری اطلس اقلیمی ایران را در سازمان هواشناسی ایران بر عهده داشته است.
لیست سمت ها و مشاغل:
عضو مادام‌العمر انجمن جغرافیایی انگلستان
عضو سابق انجمن سلطنتی مردم‌شناسی انگلستان و ایرلند
عضو شورای عالی آمار
عضو هیئت تحریریهٔ دائرةالمعارف بریتانیکا
عضو افتخاری انجمن آمریکایی پیشرفت علوم
عضو شورای عالی مردم‌شناسی
عضو انجمن جغرافیایی کشورهای آسیا و آفریقا
عضو کمیتهٔ ملی آب‌شناسی (یونسکو)
عضو هیئت ممیزهٔ دانشگاه تهران
عضو کمیسیون بورس‌های دانشگاهی
عضو کمیسیون همکاری فرهنگی ایران و فرانسه (دانشگاهی)
عضو کمیتهٔ جغرافیایی فرهنگستان ایران
عضو شورای عالی جغرافیایی، وابسته به سازمان جغرافیایی کشور
عضو کمیتهٔ برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش
عضو هیئت امنای مدرسهٔ عالی بازرگانی رشت
عضو هیئت امنای مدرسهٔ عالی علوم اراک
عضو هیئت امنای مدرسهٔ عالی فنی تهران
عضو اتحادیهٔ انجمن‌های علمی
رئیس اولین کنگرهٔ جغرافی‌دانان ایران (۱۳۵۲)
عضو شورای دانشگاه تهران
اولین رئیس انجمن جغرافی‌دانان ایران (۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷)
تاسیس خانه جغرافیا
در تاریخ سوم آذر ماه ۱۳۹۰ با حضور پروفسور محمد حسن گنجی، منزل مسکونی وی توسط شهرداری تهران، تملک و به عنوان خانه جغرافیا افتتاح گردید. در حال حاضر، این خانه به عنوان یکی از مراکز و خانه های علم و زندگی شهر تهران محسوب می شود.
آثار
-جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه. تهران، بنگاه پروین،1321
-بشر چیست. ترجمه از آثار مارک توابن. تهران چاپ سوم، بنگاه افشاری،1351
-جغرافیا سال پنجم ابتدایی(با همکاری حسین خلیلی‌فر). تهران، بنیاد فرانکلین،1337
-جغرافیا ششم ابتدایی با همکاری حسین خلیلی فر. تهران، بنیاد فرانکلین،1337
- آمار بارندگی ایران. تهران، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک دانشگاه تهران، 1338
-کتاب‌های جغرافیای دبیرستان از سال اول تا سال ششم(با همکاری گروه مؤلفان). دهه‌ی 1340
-فهرست مقاله‌های جغرافیایی(با همکاری جواد صفی‌نژاد). تهران، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران،1341
-جغرافیای ایران(چهار فصل در جلد اول ایرانشهر). تهران، نشریه شماره‌ی 22 کمیسیون ملی یونسکو،1342
-اطلس اقلیمی ایران. تهران، مؤسسه جغرافیای دانشگاه تهران، 1346
-مجموعه‌ی 33 مقاله‌ی جغرافیایی. تهران،بنیاد جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب،1353
-جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی. مشهد، آستان قدس رضوی، 1367
-تاریخچه‌ی جغرافیا در تمدن اسلامی. تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1368
-نامه‌هایی از قهستان(ترجمه و تعلیق). مشهد، مرکز خراسان شناسی،
درگذشت
محمد حسن گنجی، ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ بر اثر زمین خوردن در منزل شخصی خود، دچار خونریزی مغزی شد. پس از آن، به بیمارستان پیامبران منتقل و تحت عمل جراحی قرار گرفت که در نهایت درگذشت. پیکر ایشان پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران جهت خاکسپاری به زادگاهش شهر بیرجند، منتقل شد و در تاریخ ۲ مرداد ماه ۱۳۹۱ در محل بوستان دکتر محمد حسن گنجی در خیابان توحید، چهره در نقاب خاک کشید.
