اصول و معیارهای شهر سالم، بخش اول

ایده شهر سالم طرح آرمان گرایانه ای است. با اینکه سابقه طرح آن به بیش از چند سال نمی رسد، معهذا ریشه های تاریخی آن بس طولانی و پرفراز و نشیب است. در واقع سال 1984 نقطه عطفی برای این مقوله است که با همت اشخاصی چون پرفسور دهل، دکتر اشتون و استقبال بی دریغ سازمان بهداشت جهانی(WHO) که آنرا در راستای ضمانت اجرایی اهداف و سیاست هایش می دید، منجر به ارائه و بعضاً اجرای الگوها و سیاست های نوینی در این راه گردید، بطوریکه پس از گذشت بیش از دو دهه، اینک ایده شهر سالم تبدیل به نهضت جهانی گردیده است.

بعد از انقلاب صنعتی، تحولاتی که در جنبه های مختلف در شهرها روی داده، موجب شده مسائل و مشکلات زیادی گریبانگیر شهرها شود. در این ارتباط شهرها دچار مشکلات عدیده ای از جمله انفجار جمعیت، تراکم رشد فزاینده، کمبود مسکن، مشکلات فقر، گسستگی رابطه بین شهر و طبیعت، آلودگی هوا و صدا و ترافیک وسایل موتوری، زاغه های ناسالم، کاهش سطح زندگی سالم اجتماعی و غیره مواجه شدند. طبق پیش بینی های سازمان بهداشت جهانی، تا سال 2025 میلادی بیش از 60 در صد جمعیت جهان شهرنشین خواهند شد.

این جمعیت شهرنشین بیش از پیش مشکلات را تشدید خواهند کرد. با توجه به این که شهرها موجوداتى زنده و پویا و انسان محور هستند، اهمیت برنامه ریزی شهر سالم با توجه به اصول و معیارهای آن در طول برنامه ریزی بلند مدت برای شهرها ضروری می باشد. در این مقاله اصول و معیارهاى شهر سالم را می شناسیم.
متخصصان و مدیران شهری موفق همگی بر این امر تأکید دارند، که شهر صرفاً مکان تجمع و اسکان یک جمعیت مشخص، ساختمان، خیابان و خودرو و سایر بناها نیست، بلکه همچون یک موجود و پیکره زنده و پویا و دارای تحرک همواره در حال تغییر، تحول و دگرگونی است. رشد جمعیت بویژه در شهرها و گسترش بی رویه شهرنشینی در خلال قرن بیستم موجب مطرح شدن مقوله سلامت گردید. سلامت شهر در گرو داشتن محیط سالم و بسترهای مناسب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی، زیباشناختی، آموزشی، علمی، سیاسی، روانشناختی، بهداشتی، ورزشی و … است که شهروندان پایه، اساس و سرمایه اصلی این شهر را تشکیل می دهند.

نتایج حاصل پس از بحث و گفتگوی برنامه ریزان و کارشناسان بخش های مختلف توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منجر به تدوین رویکرد نوین توسعه پایدار با محوریت سلامت گردید. این تفکر در دهه 1980 موضوع شهر سالم را توسط سازمان جهانی بهداشت مطرح نمود که مبتنی بر همکاری بین بخشی و مشارکت مردمی در راستای دستیابی به برنامه سلامت بود. در ادامه آن، موضوع شهر سالم درسال 1984 در کنفرانسی در تورنتوی کانادا عنوان (Beyond Health Care)  شد. موضوع این کنفرانس آن سوی مراقبت های بهداشتی بود، در این ارتباط به منظور پیشرفت های حاصل شده در این زمینه، استراتژی بهداشت برای همه تشکیل گردید. در این کنفرانس پروفسور دهل استاد دانشگاه برکلی مقاله ای تحت عنوان شهر سالم ارائه داد.

 در این مقاله شهر سالم را شهری تعریف می کند، که "به طور مداوم در ایجاد یا بهبود شرایط اجتماعی، کالبدی و توسعه منابع فعالیت کند و با این وسیله امکان عملکرد درست و کامل، جهت حداکثر بهره برداری از توان انسانها را فراهم آورد."
دو سال بعد از این کنفرانس، در سال 1986 ، کنفرانس ارتقای بهداشت در شهر اتاوا برگزار شد. اصول ارتقای بهداشت در این کنفرانس تصویب شد و بیشترین تأکید آن روی موارد زیر بود:

1- اتخاذ سیاست کلی برای تقویت بهداشت.
2- تقویت مشارکت اجتماعی.
3- بهبود مهارت های شخصی.
4-تجدید نظر در جهت گیری خدمات بهداشتی.

این اصول چهارچوب پروژه شهرهای سالم سازمان بهداشت جهانی را فراهم ساخت.

به تدریج با توسعه ایده شهر سالم در تمامی قاره ها، این ایده به جنبشی جهانی تبدیل شد. جنبشی با این ایده و هدف شکل می گیرد که کلیه دست اندرکاران مسائل شهر را دور هم جمع کنند و با استفاده از امکانات موجود با یک نظم هماهنگ و یک هدف معین برای سالم سازی محیط برنامه ریزی کنند.

در ایران نیز بنا بر پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی و براساس هماهنگی های به عمل آمده مقرر گردید شهر تهران به عضویت این اصل بین المللی درآمده و در زمینه پروژه شهر سالم فعالیت هایی را آغاز نماید، لذا با مشارکت شهرداری تهران و وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی اولین سمپوزیوم شهر سالم در آذرماه 1370 با حضور جمعی از کارشناسان عالی رتبه در تهران برگزار گردید.

شهرهای سالم

براساس تحقیقات و برآوردهای به عمل آمده تا سال 2000 بیش از 75 درصد از جمعیت اروپا و حدود 50 درصد از جمعیت سایر نقاط جهان در جوامع شهری ساکن خواهند بود. چنین تغییرات ساختاری، سلامت شهرها را تا اندازه ای به خطر می اندازد. از این رو جامعه شناسان از دیر باز به بررسی این پدیده (شهر سالم ) پرداخته اند.

قابل ذکر است که جوامع اروپایی حتی در اواخر قرن 19 به دنبال جریان صنعتی شدن خود، مشخصات شهر سالم، دست یابی به شهر سالم و حفظ شهر سالم را در جوامع خود مطرح کردند. آنچه مسئله سالم سازی شهر و ایجاد شهرهای سالم را به وجود می آورد، عمدتاً عامل مهاجرت است. این پدیده، تقریباً 300 سال پیش در اروپا و آمریکا آغاز گردیده و به همین خاطر، جستجو کردن راه حل های مورد نیاز و ایجاد شهرهای سالم نیز از همان زمان در اروپا و آمریکا شروع شده است.

 مسائل عمده و پیچیده ای که امروزه شهرهای ما با آن روبروهستند، علاوه بر بسیج عمومی نیروها و فعالیت ها، نیازمند تقویت دانش فنی و روش های اجرایی در بهبود شرایط زیست انسان است. در این راستا مؤثرترین روش آن است که از آخرین تجربیات داخلی و خارجی مطلع گردیده و ضمن انتخاب روش های اصلح، آنرا با شرایط و امکانات داخلی هماهنگ کنیم. بدین طریق ایده شهر سالم به عنوان یک پدیده فکری که به دلیل گستردگی در سطح بین المللی و بهره مندی از بنیادهای علمی و دانشگاهی از پایه های منطقی کافی برخوردار است، ابزار مفیدی تلقی می گردد.

برای تشخیص شهر سالم باید مفهوم روشن و قابل درکی از آن وجود داشته باشد. شهر سالم شهری است که محیط فیزیکی و اجتماعی آن سلامت را ترویج نماید. در شهر سالم پیوسته با فراهم آمدن شرایط مطلوب، فراگیر نمودن همکاری بین بخشی محیطی فراهم می گردد. شهروندان ضمن مشارکت و حمایت یکدیگر، درانجام کلیه امور زندگی قابلیت های خویش را به حداکثر ممکن مى رسانند.
شهر سالم شهری است که به طور مداوم و مستمر در حال آفرینش و بهبود بخشی به آن گونه محیط های کالبدی و اجتماعی و گسترش آن گونه منابع جامعه است که مردم را قادر می سازد یکدیگر را در راه اجرای تمامی عملکردهای زندگی و دستیابی به حداکثر توان های خودشان پشتیبانی نمایند.

شهرهای سالم حافظ سلامتی ساکنین بوده و ملزم به تعیین شرایط مناسب برای فعالیت هستند. محیط امنی برای زندگی هستند تا امکان ادامه حیات برای گیاه، انسان و حیوان را فراهم نمایند. ارتباطات اجتماعی در شهرهای سالم تعالی دهنده و درجهت تغییر اصلاح جامعه است. اجزا و عناصر شهر سالم با یکدیگر سازگار هستند و به صورت کلی شهرسالم ضامن و متعهد به منافع ساکنین است.

به تعبیر سازمان بهداشت جهانی، شهر سالم شهری است که به طور دائم سیاست های عمومی خود را توسعه بخشد و آن گونه محیط فیزیکی و اجتماعی را ایجاد نماید که طی آن مردم همدیگر را حمایت کنند و کنش متقابل با یکدیگر داشته باشند.

از نظر سازمان بهداشت جهانی اهداف شهر سالم عبارتند از:

- داشتن محیط فیزیکی تمیز و امن با کیفیت بالا
 -داشتن اکوسیستم پایدار شهری
-داشتن جامعه منسجم و نیرومند با حمایت دو جانبه از سوی مردم و دولت
-ایجاد مشارکت همگانی در تصمیمات مربوط به زندگی، سلامت و رفاه
-تأمین نیازهای اساسی
-داشتن اقتصاد شهری زنده، نوآور و پویا
-دسترسی به تجارب و منابع در سطح وسیع برای همه
-تشویق جامعه برای ارتباط با میراث فرهنگی
-داشتن حداقل سطح مناسب از بهداشت عمومی
-داشتن ساختار شهری مناسب

 بنابراین در ایده شهر سالم، شهر موجودی زنده است که رشد می کند و متحول می شود. لذا شهر سالم نوعی نتیجه و محصول نیست. بلکه نوعی جهت گیری و فرایند است و حرکت تکاملی دارد. بنابراین در این ایده بر این نکته تأکید می شود که انسان و شهر زیرمجموعه هایی از طبیعت هستند که به هیچ عنوان نمی توان آنها را از هم منفصل نمود. طبیعی است که داشتن شهر سالم و شهرنشینی متعادل بدون همکاری، هماهنگی و تعامل همه عناصر اعم از مردم (شهروندان) دولت و نظام برنامه ریزی کشور، شهرداری ها و سایر نهادهای شهری (NGO) مانند شورای شهر و حتی سازمان های غیر دولتی نخواهد بود.
پروژه شهرهای سالم سازمان بهداشت جهانی، یک پروژه توسعه بین المللی بلند مدتی است، که در جستجوی سلامتی در برنامه های تصمیم گیرندگان در شهرهای اروپا و ساختن یک لابی قوی برای سلامت عمومی در سطح محلی است. هدف این پروژه افزایش رفاه عمومی، اجتماعی و فیزیکی مردمی است که در شهرهای اروپا کار و زندگی می کنند. این پروژه یکی از ابزارهای اصلی سازمان بهداشت جهانی برای تأثیرگذاری روی استراتژی سلامت برای همه است

  اهداف، سیاست ها و اصول پروژه شهر سالم

اهداف

1- تحرک سیاسی و مشارکت جامعه در تجهیز و تکمیل (اجرای) یک طرح سلامت شهری
2- تلاش برای افزایش آگاهی از موضوع سلامت در توسعه شهری به وسیله مسئولین ملی و شهری
3- ایجاد ظرفیت فزاینده برای مسئولین شهری در مدیریت مشکلات شهری و تشکیلات مشارکتی با سازمان های اجتماعی در بهبود شرایط زندگی در جامعه توسعه نیافته
4-ایجاد شبکه ای از شهرها در مبادله و تکنولوژی اطلاعات
5- تضمین مشارکت زنان در تصمیم گیری در ارتباط با فعالیت های پروژه به ویژه در فضاهای مهمی مانند مسکن، آب و بهداشت و خدمات بهداشتی
6-اهداف اصلی آن در اروپا، بهبود سلامت و توجه جدی به اصول آن برای همه، توسعه پایدار و برنامه ریزی بر پایه مشارکت است

سیاست ها

1- توسعه نگرش سلامت شهرها براساس دو سر فصل بهداشت برای همه و ارتقاء بهداشت
2- ارتقاء بهداشت در برنامه های سیاسی و اجتماعی شهرها
3-تأکید بر اقداماتی جهت بهداشت همگانی که بر روابط متقابل بین افراد و محیط و روش های زندگی اثر میگذارد

اصول

جوامع سالم دارای مشخصات منحصربه فردی هستند. ولی اصول مشترک دارند، که به ما اجازه در نظر گرفتن آنها را به صورت کلی میدهد  جوامع سالم دورنمایی از سلامت را برای آینده ارائه می دهند که در این راه پروسه هایی را جهت رسیدن به اهداف به کار می گیرند.
بدین ترتیب این اصول ما را در شکل دادن به انگاره ای از شهر سالم یاری می دهد، تا برای هر اصل معیارها و شاخص هایی مشخص شود. با توجه به تعاریف شهر سالم و کیفیات ارائه شده از شهر سالم، قواعد کلی به صورت

اصول چهارده گانه زیر با عنوان اصول شهر سالم استنباط و استخراج می گردد که هر یک ناظر به چند بعد از کیفیت شهر سالم است.
منظور از اصول شهر سالم در اینجا اشاره ای به ارکان و پایه های ایده شهر سالم است. در واقع هر اصل مؤلفه هایی از شرایط برای تحقق ایده شهر سالم را در خود دارند که برای هر شهری در هر منطقه ای قابل تعمیم است. این اصول به عنوان خصوصیات ذاتی شهر سالم مطرح هستند، به گونه ای که خدشه در یکی از آنها کلیت ایده شهر سالم را از زاویه ای خاص به مخاطره می اندازد.

اهم خصوصیات این اصول عبارتند از:

- کلیه اصول از یک قاعده پیروی می کنند
- اصول یکدیگر را محدود و مشروط می کنند
- اصول یکدیگر را تکمیل می کنند
- اصول ناقض یکدیگر نیستند
- هر اصل شرط لازم برای تحقق ایده شهر سالم است لیکن کافی نیست

اصول چهارده گانه شهر سالم

1-حیات
بخشی پایدار شهر باید قابلیت حیات داشته باشد. سلامتی و نیازهای اساسی انسان را تأمین نماید.

2-ایمنی و امنیت
شهر باید امن باشد. در امان بودن شهر از حوادث طبیعی (اعم از سیل و زلزله) و حوادث غیرطبیعی و زیان های جانی و مالی.

3-بهره وری اقتصادی
شهر باید از اقتصاد مالی برخوردار باشد و بازدهی و راندمان را در همه عرصه های اجتماعی افزایش دهد.

4-تعاون
ارتباطات اجتماعی سالم که شامل همیاری و همکاری و یاری و ... شود.

5-دسترسی
شهر باید شرایط و تسهیلات بالفعل و بالقوه دسترسی مطلوب را نه تنها به مراکز خدمات بلکه به اطلاعات، اخبار، منابع و مکان های خاص فرهنگی و مذهبی و غیره مهیا نماید.

6-تعادل
شهر باید سعی در حفظ، استمرار، تقویت تعادل به معنی عام آن داشته باشد نیازها را برآورده کرده و از فشار بیش از حد به یک بخش به نفع سایر بخش ها جلوگیری کند.

7-سازگاری
براساس این اصل شهر می بایست موجبات سازگاری و همسازی اجزا و عناصر نسبت به یکدیگر و نیز ابعاد مختلف زندگی شهری با شرایط طبیعی را فراهم آورد.

8-پویایی (توسعه منظم)
شهر باید پویایی داشته باشد. این پویایی به توسعه ای هدفمند، مستمر و تا حد ممکن قابل پیش بینی تعبیر می شود که ناظر بر هدف یا اهداف مشخصی است.

9-هویت
شهر باید از انقطاع تاریخی و نیز گسستن پیوندهای فرهنگی و ... از طریق حفظ و اعتلاء آنها، ممانعت به عمل آورد به صورتی که هویت شهر موجب بازشناسی آن گردد.

10-زیبایی
شهر باید تلاش کند تا همه ابعاد علی الخصوص، در نمودهای کالبدی و بصری برای مردم لذت بخش باشد

11-تنوع
شهر باید تلاش کند تا حداکثر تنوع را در ساختار کالبدی و اجتماعی و اقتصادی ... خود به وجود آورد تا از این طریق امکان ارزیابی و انتخاب برای شهروندان به وجود آید.

12-بهره وری
وقت آزاد شهر باید تمهیدات لازم و مناسب گذران اوقات فراغت خارج از جریانات جدی زندگی را برای تجدید قوای کلیه آحاد جامعه با شرایط مطلوب تأمین نماید. یعنی استفاده مطلوب از وقت آزاد در جهت تحقق هدف انسان سالم

13-بسته در نظر گرفتن شهر
شهر باید تلاش نماید تا حتی المقدور داده ها و ستانده های خود را به ویژه در امور بهداشتی و محیطی تحت کنترل و حتی بازیافت و یا تصفیه نماید. بسته به در نظر گرفتن سیستم شهر به معنی تعیین حدود و مرزهای مشخص در جهت چگونگی و میزان ارتباط متقابل شهر با محیط است. حتی المقدور از ورود داده های منفی (سیل)به شهر جلوگیری کند.

14-احساس تعلق
شهر باید احساس تعلق شهروندان را تقویت نموده و آنرا با شیوه های مختلف به احساس مسئولیت تبدیل کند تا از این طریق بتواند به اهداف شهر سالم دست یابد. (برقراری پیوند عاطفی بین مجموعه شهری و مردم)

اصول و استراتژی شهر سالم

ابعاد شش گانه اصول و استراتژی های شهر سالم عبارت است از:

1-سیاست برابری و حمایت سیاسی
2- مدیریت
3- برنامه ها و فعالیت های ارتقاء بهداشت در شهر
4- مشارکت اجتماعی
5- مشارکت بین بخشی
6-فعالیت های حفاظت از محیط

 در بخش بعدی این مقاله به بررسی معیارها و شاخص های کمی و کیفی شهر سالم خواهیم پرداخت.

منبع:
اصول و معیارهای شهر سالم؛ دکتر کرامت اله زیاری، محمدحسین جان بابانژاد