جایگاه زنان در مدیریت شهری: ایران، تجارب جهانی

در حال حاضر، چالش جهانی در دنیای به شدت در حال توسعه شهری، اطمینان از این است که شهرها بتوانند، محیط سالم و امنی را برای زندگی، اقتصاد، تولید و منافع اجتماعی برای گروه های مختلف و همچنین نسل آینده فراهم کنند. موفقیت در این امر به حکمروایی خوب و مشارکت و تعامل زن و مرد به عنوان شرکا و اعضای برابر برای تغییر بستگی دارد.

از دهه  1970 فعالیت هایی در راستای توجه به مسائل شهری، رویکردهای جنسیتی و عدالت آغاز شده است. در این رویکرد به طور کلی بر ساختن شهرهای قابل پذیرش برای زنان، از طریق مشارکت آنها در سازوکارهای تصمیم گیری محلی و همچنین بهره مندی از خدمات محلی تأکید می گردد. نگاهی به نتایج و دستاوردهای مطالعات و پژوهش های صورت گرفته حاکی از آنست که، به رغم توسعه این مفهوم در برخی کشورها، تاکنون پروژه و طرح جامع و کاملی برای تحقق ایده شهر حامی زن در ایران انجام نپذیرفته است و بیشتر کارها به صورت پراکنده انجام گرفته است.

مدیریت شهری در ایران، شهر حامی زن را بیشتر پروژه محور دیده است نه فرایندی و مسأله محور، به همین دلیل شاید بتوان در برخی از مناطق و شهرها در نظام شهری ایران فرم هایی از شهر حامی زن مشاهده کرد، لیکن این فرمها با سیاست ها و بخشنامه های دستوری شکل گرفته و خیلی تأثیرگذار نیست. برای ایجاد شهر حامی زن باید به فرایندهای تولید فضاهای شهری پرداخته شود که این فرایندها بسیار عمیق و ریشه ای هستند.

 امروزه تقریباً نیمی از مردم در شهر زندگی می کنند  نود و پنج درصد از رشد شهری در جهان در حال توسعه رخ می دهد. در همین زمان نابرابری جنسیتی در شهرها مانع اساسی توسعه در بسیاری از کشورهاست و این موضوع در کشورهای در حال توسعه بیشتر صدق میکند. پیش بینی ها حاکی از آنست که نسبت جمعیت شهری تا سال 2050 به 70 درصد افزایش یابد و درصورت ناموفق بودن دولت ها در مداخله موثر، تعداد زاغه نشینان به سرعت افزایش خواهد یافت.

برای شهرنشینی پایدار، دولت ها و سیاستگذاران توسعه باید تأثیرات جنسیتی، مهاجرت های روستایی- شهری، مهاجرت بین المللی، زاغه نشینی و شهرنشینی سریع را درک کنند. هنگامی که طراحی و خدمات شهری – از جمله آب، بهداشت، حمل و نقل و بازارها - به تبعیض جنسیتی توجه داشته و فرصت های برابر را ترویج دهند، منافع اقتصادی و اجتماعی بیشتری میتواند حاصل شود.    
برابری جنسیتی و شهرسازی پایدار نه تنها برای بقای شهرها ضروری است، بلکه برای تحقق اهداف و تعهدات جهانی از جمله رسیدن به اهداف توسعه هزاره، لازم و اجتناب ناپذیر است.

از دهه ی 1970 فعالیت هایی در راستای توجه به مسائل شهری، رویکردهای جنسیتی و عدالت آغاز شده است. از جمله این فعالیت ها در سال های اخیر می توان به "برنامه مشترک زنان سازمان ملل متحد" در سال 2006 با هدف اصلی سازی برابری جنسیتی در برنامه ریزی و برنامه نویسی ادارات محلی اشاره کرد. به موازات این فرآیند، شهرهای حامی زنان UNJP با هدف توانمندسازی ادارات محلی و سازمان های زنان به منظور ایجاد همکاری قوی بین آنها اقدام کردند. پس از اتمام مرحله اول در سال 2010 ، مرحله دوم برنامه مشترک شهرهای حامی زنان سازمان ملل در آوریل 2011 آغاز شد.

ضرورت توجه به ایده شهر حامی زن
اگرچه زنان نیمی از جمعیت شهر را تشکیل می دهند، اما آنها نمی توانند به طور کامل و یکسان در فرایندهای تصمیم گیری محلی شرکت کنند. با این وجود، زنان شرکای طبیعی هستند که باید توسط مدیران محلی انتخاب شده در مراحل برنامه ریزی و مدیریت شهری، مشارکت داده شوند. تقاضای نمایندگی برابر زنان در سازوکارهای تصمیم گیری، یک حق اساسی و یک عنصر ضروری دموکراسی است.

به طور سنتی، برنامه ریزی شهری توسط مردان انجام می شود و نیازهای زنان مورد توجه قرار نمی گیرد. با این حال، تمام تصمیماتی که در مورد مسکن، امنیت، حمل و نقل، آموزش و مسائل بهداشتی گرفته می شود، مستقیماً بر زنان تأثیر می گذارد، زندگی آنها را تسهیل یا پیچیده می کند. از آنجا که زنان در مجامع محلی به طور مساوی نماینده نیستند، نمی توانند در صورت لزوم روی این تصمیمات تأثیر بگذارند.

به عنوان مثال، خدماتی مانند ساخت مکان هایی که زنان بتوانند در آن جمع شوند یا یک مهدکودک و یک مرکز مراقبت روزانه برای هر محله و غیره بطور کلی در برنامه ریزی و سازماندهی شهری اولویت ندارند. خیابان های کم نور، فقدان خدمات اتوبوس های عمومی به مناطق دور افتاده و شرایط نامناسب امنیتی موجود، مانعی برای آزادی رفت و آمد زنان محسوب میشود که این یکی از حقوق اساسی آنها است. زنان هنگام بهره مند شدن از امکانات فرهنگی، ورزشی و اوقات فراغت شهرها از جمله گروه هایی هستند که به شدت نادیده گرفته شده اند. علاوه بر این، سرپناه های زنان و خطوط پشتیبانی فوری، در صورت مواجهه با خشونت نیز موضوعات مهمی هستند که نباید در برنامه های اداره شهر صرف نظر کرد.

ایده و مفهوم شهر حامی زن حاصل تلاش برای حل مسائل و مشکلات زنان و ارتقاء و بهبود وضعیت آنان در زندگی شهری است. شهر حامی زن در مفهومی وسیع اشاره به شهری مطلوب و مناسب زندگی اجتماعی زن در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، حقوقی، کالبدی، بهداشت و سلامت و سایر امور زندگی اجتماعی شهری دارد. هدف از ایجاد شهر حامی زن، ایجاد فضا و امکاناتی در شهر و ابعاد مختلف زندگی شهری است که فعالیت زنان در شهر را تسهیل کرده و زندگی شان را درون فضای شهری آسانتر کند.

شرط اصلی ایجاد شهر حامی زنان این است که بتوانیم نیازهای زیرساختی، اجتماعی و مکانی زنان و دختران را به درستی تحلیل کرده و با تجزیه و تحلیل این نیازها به "طراحی خدمات شهری ویژه زنان" و "ارائه کلیه خدمات با در نظر گرفتن برابری جنسیتی" مبادرت ورزید. باید توجه داشت که این دو رویکرد را نباید به عنوان دو گزینه مجزا در نظر گرفت، بلکه این دو رویکرد موازی و مکمل همدیگرند.

به طور خلاصه، اولین قدم برای ایجاد شهر حامی زنان این است که با زنان و دختران ساکن این شهر آشنا شویم و نیازها، مشکلات و فرصت های آنها را به درستی تحلیل کنیم. در پی این مرحله، برنامه ها و برنامه های استراتژیک حساس به جنسیت باید در شهرها تهیه شود و بودجه ریزی حساس به جنسیت باید در هنگام تنظیم بودجه استان مورد توجه قرار گیرد. برنامه ی مشترک شهرهای دوستانه زنان سازمان ملل متحد از ایجاد شهرهای حامی زنان که زنان به طور فعال در مدیریت و زندگی روزمره شرکت می کنند، حمایت میکند.

 مفهوم شهرهای حامی زنان

شهرهای حامی زن بدین گونه تعریف می شوند:
"مکانی که در آن زنان از شمول اجتماعی، آسایش و امنیت برخوردارند و در آن می توانند رشد نموده، پیشرفت کنند و به طور مؤثر در توسعه شهر خود مشارکت نمایند."

در یک نگاه کلی و جامع، طبق تعریف ارائه شده از سوی سازمان ملل متحد در سال 2010 سه مولفه اصلی "شمول گرایی"، "آسودگی" و "امنیت" در شهر حامی زن به گونه ایست که:

 - زنان و دختران می توانند بدون ترس از مورد تجاوز واقع شدن از فضاهای عمومی و زندگی عمومی بهره مند گردند.
- خشونت علیه زنان و دختران نه در خانه و نه در خیابان اعمال نمی شود.
 - زنان و دختران مورد تبعیض قرار نمی گیرند و حقوق اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آنان تضمین شده است.
- زنان و دختران در تصمیم گیری های مؤثر بر جامعه ای که در آن زندگی می کنند مشارکت می نمایند.
- حکومت، حقوق انسانی تمام مردم را بدون طرد کردن زنان و دختران تضمین می نماید.
- حکومت و دولت محلی اقدامات لازم برای توجه به خشونت ها علیه زنان و دختران، جلوگیری از آن و مجازات آن را انجام م یدهد.
- حکومت و دولت محلی دسترسی زنان و دختران به عدالت را تضمین می نماید

پروژه شهر حامی زن سئول کره جنوبی
پروژه شهر حامی زن سئول که در سال 2007 آغاز شد، یک استراتژی فراگیر برای اجرای سیاست های شهری اتخاذ نمود تا برابری جنسیتی و رفاه زنان را افزایش دهد. در این پروژه به منظور بهبود زیرساخت ها در یک شکل حامی زن، اتاق های استراحت در خیابان ها، پیاده روهای و پارکینگ های حامی زن ایجاد شدند.
در زمینه اشتغال زنان، این برنامه زنان را مجدداً به سر کارشان برمی گرداند و از طریق ایجاد فرصت های بیشتر شغلی که به زنان امکان برقراری تعادل میان نیازهای شغلی و خانوادگیشان را می داد، از مشاغل حامی زن حمایت می کرد.

همچنین طرح هایی مانند آموزش به منظور پیشگیری از تجاوز جنسی، وجود مرخصی زایمان یا نگهداری از فرزند، افزایش میزان زنان کارمند و قرار دادن بیشتر زنان در سمت های اجرایی اجرا شدند. بخش دیگری از برنامه های پروژه مربوط به استقرار حکمروایی حامی زن بود که مشارکت در فرایند تصمیم گیری را تشویق می کرد.
همچنین پروژه سئول به منظور بهبود سیستم حمل و نقل عمومی برای افزایش راحتی و امنیت زنان، اقداماتی مانند ایجاد تاکسی تلفنی های امن برای زنان، اتوبوس های حامی زن، تمرکز بر رانندگی امن، قرار دادن دستگیره های اتوبوس در سطح پایین تر،  تهیه نقشه امنیت زنان و ایجاد تغییرات محیطی را اجرا نمود.

  پروژه شهر حامی زن استانبول

در سال  2007 برنامه مشارکتی حمایت و توسعه حقوق انسانی زنان و دختران  تحت عنوان «شهرهای حامی زن» در شش ایالت مختلف در سراسر ترکیه اجرا شد. در این برنامه که تا سال 2009 به پایان رسید، برنامه های مختلفی اجرا شد. ایجاد تیمی بحرانی برای زنانی که اقدام به خودکشی کردند، واحدهای سلامتی سیار برای کارگران فصلی، آموزش برابری جنسیتی به مسؤولان و مدیران محلی از جمله برنامه های این پروژه بودند.

همچنین کمیسیون های برابری جنسیتی در مجالس عمومی و انجمن های شهرداری استقرار یافتند. سایر اقدامات مانند ارتقای بودجه جنسیتی، مراکز جدید حمایت از زنان، ایجاد واحدها و هیأت های زنان در دولت و شهرداری ها نیز انجام شد.

 علاوه بر این به منظور حامی زن شدن شهرها، مقرر شد برنامه های اجرایی، خدمات شهری را با در نظر گرفتن نیازهای خاص زنان مانند ایجاد مراکز حمایت از زنان، مراکز نگهداری از بچه و مراکز ویژه زنان ایجاد کنند.
در این برنامه، امن ساختن شهرها، افزایش تعداد پارک ها و بوستان ها، امکان دسترسی زنان به خدمات و بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی زنان نیز مورد توجه قرار گرفت.

دومین پروژه شهر حامی زن ترکیه با نام friendly cities Woman در ژوئن سال 2011 آغاز شد. هدف نهایی این پروژه عبارت بود از:
ارتقا و حامی زن کردن محیط از طریق ایجاد جریان جنسیتی در فرایند برنامه ریزی محلی و گفتگوی محلی با سازمان های زنان، سازمان ها و نهادهای دولتی در سطح محلی و ملی

  پروژه شهر حامی زن کوچی هند

پروژه سابالا که در شهر کوچی هند اجرا می شود، از طریق طرحها و برنامه های مختلف به دنبال حل بیشتر مسائل پیش روی زنان و ایجاد یک شهر حامی زن است. برخی از اهداف پروژه عبارتند از:

• بسط مراقبت های پزشکی برای خانوارهایی که فقط اعضایشان زن هستند. هزینه های آموزشی چنین خانواده هایی نیز به طور کامل توسط این برنامه ها تأمین می شود.

• ایجاد امکانات سکونت جدید برای زنان در شهر به منظور تضمین امنیت زنان مسافری که با اهداف مختلف به این شهر می روند. علاوه بر وجود تیم کارکنان زن و محل های سکونت سایر امکانات مانند امکان رزرو آنلاین، تاکسی و سایر خدمات نیز تأمین شد.

•  اتوبوس های ویژه زنان اقدام بدیع دیگری بود که در پروژه طراحی شد. بر اساس این هدف، همه اتوبوس ها دارای قسمت زنانه خواهند شد.

• به منظور مقابله با سو استفاده از کودکان، تیمی متشکل از سه مشاور در هر مدرسه مستقر خواهند شد تا دانش آموزان را از فسادهای جدید مانند جرایم اینترنتی و سو استفاده از دانش آموزان از طریق تلفن های همراه و شبکه های اجتماعی راهنمایی و حمایت کنند.

علاوه بر این، در فوریه سال 2014 ، پروژه امنیت زنان نیز با کمک دولت مرکزی به منظور تضمین امنیت زنان و بچه ها در کرالا آغاز شد. بر اساس برنامه پروژه، هر دولت محلی دارای 10 داوطلب خواهد بود. این داوطلبان ملاقات های مکرر از خانه هایی خواهند داشت که زنان تنها، بیوه ها و افراد مسن زندگی می کنند. هدف چنین بررسی اینست که میزان رفاه آنان سنجیده شده و اگر این زنان نیاز به کمک پلیس داشتند، برایشان فراهم شود.

بررسی وضعیت شهر حامی زن در ایران

نگاهی به مطالعات و پژوهش های صورت گرفته حاکی از آنست که به رغم توسعه این مفهوم در برخی کشورها، تاکنون پروژه و طرح جامع و کاملی تحت این عنوان در ایران انجام نشده است. به عبارت دیگر، مدیریت شهری در ایران، شهر حامی زن را بیشتر پروژه محور دیده است نه فرایندی و مسأله محور.

به همین دلیل شاید بتوان در برخی از مناطق و شهرها در نظام شهری ایران فرم هایی از شهر حامی زن مشاهده کرد، لیکن این فرم ها با سیاست ها و بخشنامه های دستوری شکل گرفته و خیلی تأثیرگذار نیست. برای ایجاد شهر حامی زن باید به فرایندهای تولید فضاهای شهری پرداخته شود و این فرایندها بسیار عمیق و ریشه ای هستند و با ایجاد چند پارک ویژه بانوان شهر حامی زن ساخته نمی شود.

در این راستا باید نگاه ها و فرهنگ اجتماعی و مدیریتی را تغییر داد تا بتوانیم شهری را مبتنی بر ظرفیت های اجتماعی- فرهنگی بانوان کشورمان برای آنها و به دست خودشان ایجاد نماییم. لازم به ذکر است تا موقعی که این نگاه مهندسی و مردانه بر تولید فضاهای شهری ما حاکم است نمی توان انتظار داشت سیاست ها و برنامه به سمت ایجاد شهر حامی زن نیل کند.
باید توجه داشت که ایجاد شهر حامی زن می تواند گامی بلند در راستای توسعه پایدار شهری و اجتماعی کشور باشد. چرا که نیمی از ظرفیت های جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی کشور در قالب زنان یافت می شود و بدون بسترسازی و ایجاد فضاهای مناسب برای بهره گیری از این ظرفیت ها نمی توان امید توسعه کلان کشور را داشت.

تجربه شهر حامی زنان در مونترال کانادا نشان داده است که چهار اصل مشارکت سیاسی، فراهم نمودن زمینه های اشتغال زنان، تلاش در راستای ایجاد فضای امن برای زنان و تسهیل دسترسی آسان به مسکن مناسب، از شروط اصلی ترویج جایگاه زنان در سکونت گاه های شهری است.

 در پایان باید گفت که تغییر نگاه و فرهنگ سازی اجتماعی و مدیریتی به منظور ایجاد شهری برای استفاده از ظرفیت های اجتماعی- فرهنگی بانوان کشور متکی بر قابلیت ها و توانایی های آنان ضروری است و باید توجه داشت که ایجاد شهر حامی زنان می تواند گامی بلند در راستای توسعه پایدار شهری و اجتماعی کشور باشد.

منبع:
ماهنامه پژوهشی، آموزشی، اطلاع رسانی شهرداری ها،شماره 120